Zmierzch instynktu
Do połowy dwudziestego wieku badacze zachowania, zwłaszcza w Stanach Zjednoczonych i w Związku Radzieckim, uważali pochodzące z końca dziewiętnastego wieku poglądy na dziedziczenie za odrażające. W Ameryce ideologia indywidualizmu sugerowała, że każdy mógł się stać dla siebie narzędziem na drodze do osiągnięcia sukcesu. W Związku Radzieckim natomiast ideologia narzucona przez Lenina, a później Stalina, mówiła, że każdego można tak ukształtować, by jak najlepiej służył interesom państwa. Psychologia behawioralna w USA i pawłowowska w ZSRR szły w parze z ideologiami politycznymi, kładąc nacisk na uczenie się podczas rozwoju zachowania. Narodził się nowy redukcjonizm, a mówiąc dokładniej ? determinizm środowiskowy. Cała ta działalność akademicka doprowadziła do ograniczenia wpływu pojęcia instynktu na psychologię człowieka.
Pomimo wszystkich dowodów na to, że niektóre elementy zachowania mogą się rozwinąć przy braku możliwości uczenia się, przyjęte przez etologów pojęcie instynktu ściągnęło na siebie w latach pięćdziesiątych falę krytyki ze strony amerykańskich psychologów porównawczych, badających zachowanie zwierząt. Ważną postacią w tej grupie był Ted Schneirla, pracownik Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku, znany ze swych prac nad zachowaniem mrówek. Ataki na instynkt były częściowo wywołane zaakceptowaniem przez Lorenza ideologii Trzeciej Rzeszy. Kiedy naziści doszli do władzy, Lorenz popłynął na fali i w 1940 roku napisał szokujący artykuł, który pogrążył go na resztę życia. Ubolewał w nim nad skutkami udomawiania zwierząt i twierdził (bez żadnych dowodów), że ludzie padli ofiarą udomawiania siebie. Sugerował, że osoby, którym zabrakło szczęścia i zanadto odbiegają od najlepszych, modelowych jednostek, nie powinny mieć potomstwa. Pragnienie Lorenza, by oczyścić ludzkość z tego, co uważał za zanieczyszczenia, pasowało aż zbyt dobrze do przerażającego marzenia Hitlera.
Niezależnie od pierwotnej motywacji intelektualnych ataków na lorenzowskie pojęcie instynktu, okazały się one celne, a krytycy zaproponowali całkiem inny sposób badania rozwoju behawioralnego. Czołowym protagonistą w tej debacie był błyskotliwy, tryskający energią i niesamowicie elokwentny Danny Lehrman, późniejszy założyciel Institute of Animal Behavior przy Rutgers University w New Jersey. Jego krytyka poglądów Lorenza spotkała się z uznaniem Niko Tinber- gena i ukształtowała myślenie większości anglojęzycznych eto- logów. Również przedstawione w tej książce poglądy na temat procesu ?przyrządzania” zachowania są mocno zakorzenione w intelektualnej tradycji wywodzącej się od Lehrmana i jego współpracowników. Jeden z ważniejszych amerykańskich psy- chobiologów, Frank Beach, określił tę zmianę w myśleniu jako ?zmierzch instynktu”. Lehrman ujął to następująco:
Problem rozwoju dotyczy rozwoju nowych struktur i wzorców aktywności na skutek interakcji już istniejących struktur i wzorców między organizmem a jego wewnętrznym środowiskiem oraz między organizmem a jego środowiskiem zewnętrznym. Na każdym etapie rozwoju nowa cecha wyłania się z interakcji zachodzących na bieżącym etapie oraz między bieżącym etapem a środowiskiem. Interakcja, w wyniku której organizm się rozwija, nie zachodzi – jak się często uważa – między dziedzicznością a otoczeniem. To reakcja między organizmem a otoczeniem! A organizm na każdym etapie rozwoju jest inny.
Kwestia instynktu pojawiła się ponownie pod koniec dwudziestego wieku w pracach socjobiologów i psychologów ewolucyjnych. W ich debacie było wiele niejasności, ponieważ dla rozmaitych osób termin ?instynkt” ma różne znaczenia. Dla niektórych instynkt to wyraźnie zorganizowany system wzorców zachowania, takich jak te, które biorą udział w poszukiwaniu i zdobywaniu pożywienia. Rozmaite składniki zachowania porównywano do przeróżnych narzędzi, w które wyposażony jest szwajcarski scyzoryk18. Dla innych instynkt to po prostu zachowanie, które nie jest wyuczone. Instynktem określa się również zachowania, które występują natychmiast po urodzeniu (ścisłe znaczenie słowa ?wrodzony”), bądź – jak w wypadku zachowań seksualnych ? wzorce, które rozwijają się kompletnie na określonym etapie cyklu życiowego. Jeszcze inaczej o instynkcie mówi się, że to zachowania, które po wykształceniu pozostają niezmienne. Uważa się też, że jest to zachowanie, które rozwija się, zanim jeszcze zacznie pełnić swoją biologiczną funkcję – jak niektóre aspekty zachowań seksualnych. Instynkt rozumiany jest także często jako produkt ewolucji darwinowskiej, co znaczy, że na przestrzeni wielu pokoleń zachowanie uległo przystosowaniu do obecnych potrzeb. Zachowanie instynktowne jest rzekomo udziałem wszystkich przedstawicieli danego gatunku (a przynajmniej przedstawicieli tej samej płci i w tym samym wieku). Pojęcie to, co trochę zaciemnia obraz, bywa też używane dla opisania różnic behawioralnych między jednostkami, powstałych w wyniku różnic genetycznych – tak więc instynkt odpowiada zarówno za różnice uniwersalne, jak i za indywidualne. W efekcie mamy do czynienia z, mówiąc oględnie, wielkim bałaganem, a na myśl przychodzi rozmowa Humpty’ego Dumpty’ego z Alicją w O tym, co Alicja odkryła po drugiej stronie lustra:
– Gdy ja używam jakiegoś słowa – powiedział Humpty Dumpty z przekąsem – oznacza ono dokładnie to, co mu każę oznaczać… ni mniej, ni więcej.
– Pozostaje pytanie – powiedziała Alicja – czy potrafisz nadawać słowom tak wiele rozmaitych znaczeń?
– Pozostaje pytanie ? powiedział Humpty Dumpty – kto ma być panem… to wszystko.
Większość cech definiujących instynkt odnaleźć można w niektórych przykładach zachowań instynktownych. Zalicza się do nich między innymi sposób czyszczenia sierści przez myszy, szczury i świnki morskie. Czas przeciągania dwóch przednich kończyn, którymi gryzoń czyści swój pyszczek, jest proporcjonalny do wielkości gatunku; im większy gatunek, tym dłużej trwa pociąganie. Nie jest to kwestia li tylko fizyki. Większe zwierzęta nie wykonują tych ruchów wolniej jedynie dlatego, że ich kończyny są cięższe; młody szczur czyści się z taką samą prędkością jak szczur dorosły, chociaż jest od niego dziesięć razy mniejszy. Co więcej, młode gryzonie wykonują te ruchy już wtedy, gdy ich czyszczeniem zajmuje się jeszcze matka, a więc nim zachowanie to jest naprawdę potrzebne. Czyszczenie sierści jest zatem u gryzoni typowym dla gatunku, stereotypowym systemem zachowania, który rozwija się, zanim jeszcze zacznie pełnić swą biologiczną funkcję. Ma wszystkie główne cechy zachowania instynktownego. Niemniej jednak prawdziwe przykłady zachowań nie zawsze są tak oczywiste, jak to omówione powyżej.
