Uniwersalny uśmiech
?Bądź dobrym zwierzęciem, wiernym swoim instynktom”, pisał D. H. Lawrence. Wypadki najwyraźniej instynktownych bądź wrodzonych wzorców zachowania nie ograniczają się do tak zwanych prostszych zwierząt, jak zauważył sam Darwin. Niemowlę, które rodzi się niewidome, a co za tym idzie nie może zobaczyć ludzkiej twarzy, zaczyna się uśmiechać w okolicy piątego tygodnia życia, tak samo jak zdrowe dzieci9. Niemowlęta nie muszą widzieć uśmiechu u innych osób, żeby same zaczęły się uśmiechać. Noworodki wolą się wpatrywać w kształty przypominające twarz, mające w odpowiednich miejscach oczy i usta. Odwrócenie kształtu bądź zmiana położenia oczu i ust wywołuje znacznie słabszą reakcję dziecka.
W mózgu człowieka i innych naczelnych znajdują się wyspecjalizowane sieci neuronów, które reagują wyraźnie na twarz i jej wyraz. Wydaje się, że w proces ten są zaangażowane dwa zupełnie oddzielne obszary mózgu, które najpierw kodują nowe wyobrażenia twarzy, a potem je rozpoznają. Badania tomograficzne mózgu dowiodły, że podczas kodowania twarzy aktywna jest lewa okolica przedczołowa kory mózgowej, natomiast podczas rozpoznawania uaktywnia się jej prawa okolica przedczołowa. Kiedy w wyniku udaru, guza bądź operacji dorośli tracą sieci neuronowe odpowiedzialne za rozpoznawanie twarzy, tracą też samą umiejętność rozpoznawania. Osoby cierpiące na tę przygnębiającą dolegliwość – prozopagnozję – nie rozpoznają nawet twarzy swoich życiowych partnerów; partner, żeby został rozpoznany w tłumie, musi mieć na sobie coś rzucającego się w oczy.
Mimika człowieka ma pewne uniwersalne cechy, które przenikają granice kulturowe. Obrzydzenie, strach, gniew i przyjemność dają się łatwo odczytać z twarzy w dowolnym miejscu na świecie. Pod koniec życia Darwin napisał O wyrazie uczuć u człowieka i zwierząt, książkę, która stała się bodźcem do rozpoczęcia trwających po dziś dzień badań obserwacyjnych zachowania człowieka i zwierząt. Darwin stwierdził: ?Dzisiaj już wszyscy zgadzają się, że główne ruchy mimiczne, wykonywane przez człowieka i niższe zwierzęta, są wrodzone lub dziedziczne, to znaczy nie wyuczone przez jednostki”. Darwinowskie opisy wyrazu cierpienia, podniecenia, smutku, radości, miłości, nadąsania, gniewu, wstrętu, zaskoczenia, strachu i wielu innych stały się przedmiotem dokładnej obserwacji. Swoim przyjaciołom i znajomym pokazywał człowieka wyrażającego rozmaite emocje i prosił, by je nazwali. W jednym wypadku portret starszego mężczyzny z uniesionymi brwiami i otwartymi ustami został pokazany bez słowa podpowiedzi dwudziestu czterem osobom. Tylko jedna nie zrozumiała, co wyraża przedstawiona twarz. Darwin pisał: ?Inna osoba odpowiedziała: ?groza?, co nie było tak dalece błędne; natomiast niektóre pozostałe osoby do słów ?zdziwienie? lub ?zdumienie? dodały: ?pełne grozy?, ?smutne?, ?bolesne? lub ?pełne wstrętu?”. Rozległe kontakty z podróżnikami i misjonarzami przekonały go, że ludzie na całym świecie tak samo wyrażają te same emocje.
Rozpoczęte przez Darwina badania mimiki ożyły blisko sto lat później. Jeden z uczniów Konrada Lorenza, Irenaus Eibl-Eibesfeldt, odwiedził wiele odległych zakątków świata zamieszkanych przez ludzi, którzy nie mieli kontaktu (bądź mieli, lecz bardzo niewielki) ze światem zewnętrznym. Stworzył olbrzymie archiwum fotografii wyrazów twarzy ludzi z rozmaitych kultur, będących na różnych etapach rozwoju ekonomicznego. Podobieństwa w wyglądzie, na przykład, uśmiechu czy unoszenia brwi są uderzające. Ponadkulturowa zgodność interpretacji złożonych form mimicznych jest również niezwykła. Ludzie zgadzają się co do wyrażanej emocji, nawet jeśli mimika może przekazywać dwie bądź więcej emocji o różnym nasileniu. Zgadzają się też co do intensywności okazywanych emocji, na przykład tego, która z przedstawianych osób jest bardziej zdenerwowana12.
Niektóre aspekty rozwoju behawioralnego człowieka wyróżniają się jako trwałe, niezmienne struktury na ruchomych piaskach różnic kulturowych i niepowtarzalnych przypadków jednostkowego życia.
Pomimo ogromu wpływów genetycznych i środowiskowych, które współtworzą różnice behawioralne między jednostkami, wszyscy członkowie tego samego gatunku są w wielu aspektach zachowania bardzo do siebie podobni – przynajmniej jeśli porównać ich z członkami innego gatunku. Wszyscy ludzie mają zdolność opanowania języka i przeważająca większość ją wykorzystuje. Z małymi wyjątkami wszyscy też spotykają te same kamienie milowe w swoim rozwoju. Większość dzieci zaczyna chodzić przed osiemnastym miesiącem życia, mówić do około dwóch lat, a dojrzałość seksualną osiąga jako nastolatek. Różnice indywidualne wśród ludzi wydają się niewielkie, jeśli porównać człowieka z szympansem. Nie jest to zaskakujące, ponieważ jeśli rozmaici przedstawiciele tego samego gatunku powstawaliby według zupełnie odmiennych projektów biologicznych, wówczas mieszanie genów, do którego dochodzi podczas rozmnażania, rzadko skutkowałoby stworzeniem dobrze funkcjonującego organizmu. Dowody świadczące o tym, że rozwój zachowania ma takie same cechy jak rozwój ciała, doprowadziły do popularnych sporów na temat występowania u człowieka instynktu panowania nad terytorium, oszukiwania i, w ujęciu Lorenza, agresji.
