?Natura” a ?wychowanie”
Karol Darwin opisał w autobiografii swoje poglądy na temat rozwoju funkcji umysłowych człowieka: ?Skłonny jestem się zgodzić (…), że nauczanie i środowisko wywierają jedynie niewielki wpływ na umysł każdego człowieka i że większość cech każdego z nas jest dziedziczona”.
Przeciwne poglądy na temat kształtowania się umysłu człowieka wyrażał siedemnastowieczny filozof John Locke:
Załóżmy zatem, że umysł jest, jak się to mówi, czystą kartą, nie zapisaną żadnymi znakami, że nie ma on idei; jak się dochodzi do tego, że je zdobywa? (…) Skąd bierze się w umyśle cały materiał dla rozumu i wiedzy. Odpowiadam na to jednym słowem: z doświadczenia; na nim oparta jest cała nasza wiedza i z niego ostatecznie się wyprowadza.
Wiele osób wierzy po trosze w obie teorie: pewne cechy zawdzięczamy wychowaniu, inne – naturze. Poglądy na temat tego, czy dana umiejętność jest niezmienną częścią dziecka czy też została u niego wyuczona, zależą od tego, za jak istotną się ją uważa. Rodzicom, którzy oburzyliby się na sugestię, że osobowość i zachowanie ich dzieci są całkowicie zdeterminowane przez geny, może jednocześnie podobać się opinia, że bardziej ?egzotyczne” uzdolnienia, na przykład muzyczne czy matematyczne, są dziedziczone. Ambitni rodzice będący zwolennikami tego poglądu wywierają mniejszą presję na dziecko, które nie przejawia wyraźnych zdolności do jakiegoś przedmiotu. W końcu, jak mówi teoria, albo to masz, albo nie, a jeśli nie – nie pomogą żadne wysiłki ani ćwiczenia. Ci sami rodzice przyjmują zazwyczaj przeciwny punkt widzenia dotyczący rozwoju, jeśli ich dzieci nie radzą sobie z takimi umiejętnościami jak czytanie. W takim wypadku koncentrują się na wpływie otoczenia. Dzieci nie są muzykalne, bo nie odziedziczyły tego po rodzicach, ale źle czytają, ponieważ ich nauczyciel jest niekompetentny.
Poglądy na temat rozwoju zmieniają się też znacznie wraz z modą i ideologią. Przez wiele lat po drugiej wojnie światowej najmniejsza wzmianka dotycząca wpływu genów na zachowanie człowieka była przyjmowana z niesmakiem – głównie, co zrozumiałe, za sprawą potwornych nadużyć nauki, które osiągnęły apogeum w nazistowskim ludobójstwie. Nadużyć można się także doszukać na przeciwnym krańcu ideologicznym. Dwa lata po rewolucji październikowej Lenin złożył ponoć potajemnie wizytę w laboratorium wielkiego fizjologa Iwana Piotrowicza Pawłowa, aby zapytać go, czy mógłby pomóc bolszewikom w sprawowaniu kontroli nad zachowaniem człowieka.
Lenin uważał, że indywidualizm zagroziłby jego planom utworzenia państwa komunistycznego. Pawłów stwierdził, że ?naturalny instynkt” można pokonać przez warunkowanie – formę uczenia się. Sąd ten tak spodobał się Leninowi, że od tej pory pozycja Pawłowa w Związku Radzieckim była niezagrożona, mimo iż nie był on komunistą. W roku 1950, długo po śmierci Pawłowa, odbył się w Moskwie wielki, sfinansowany przez rząd kongres naukowy poświęcony jego teorii. Partia głosiła, że człowiek może się wyzwolić spod wpływu dziedziczności i że można go kontrolować za pomocą edukacji. Poza tym staliniści przyjmowali za dogmat pogląd, że wszystkie nabyte cechy są przekazywane następnym pokoleniom. Pogląd ten, autorstwa T. D. Łysenki i lansowany przez niego pod koniec lat czterdziestych, doprowadził do upadku genetykę radziecką. Oto komentarz pewnego cynika: ?Zwolennicy teorii środowiskowej zdają się uważać, że potomek kota, który przyjdzie na świat w piekarniku, będzie herbatnikiem”.
Od tamtej pory wahadło przebyło długą drogę w przeciwnym kierunku i obecnie wydaje się, że niemal każdy aspekt ludzkiego zachowania czy fizjologii można przypisać genom. Coraz częściej media podają, że odkryty został właśnie gen odpowiedzialny za jakąś cechę człowieka, na przykład talent do przyswajania języków obcych, umiejętności sportowe czy męską skłonność do promiskuityzmu.
Jest oczywiste, że doświadczenie, edukacja i kultura mają ogromny wpływ na zachowanie człowieka, niezależnie od jego genetycznego dziedzictwa. Tymczasem rozwój psychiczny i behawioralny często tłumaczy się wyłącznie z punktu widzenia jednego rodzaju czynników, czy to genetycznych, czy środowiskowych. Takie sztywne opinie są częściowo pochodną stylu charakterystycznego dla wielu naukowych dyskusji. Skoro dr Jones trochę przesadziła ze swoimi argumentami, profesor Smith czuje się zobowiązany przywrócić równowagę, podając równie przesadzone kontrargumenty. Sposób analizowania procesów rozwojowych przez naukowców jeszcze bardziej zwiększa zamieszanie. Jeśli komuś uda się przeprowadzić ciekawy eksperyment, który pokaże istotny, długotrwały wpływ jakiegoś czynnika na zachowanie, ma wszelkie powody do zadowolenia. Łatwo jest wszakże zapomnieć o pozostałych ważnych czynnikach, które albo z rozmysłem kontrolowano na jednym poziomie, albo uznano za nieistotne. Tak więc debaty na temat rozwoju behawioralnego i psychicznego często ograniczają się do uogólnień o znaczącej roli dziedziczności (geny) bądź środowiska (wychowanie).
