Reguła zmieniających się reguł
Uczenie się to najbardziej oczywisty sposób interakcji jednostki z otoczeniem, podczas której otoczenie wywołuje w niej zmiany. To składowa procesu rozwoju behawioralnego człowieka, umożliwiająca adaptację zachowania jednostki do konkretnych warunków, naśladowanie zachowania bardziej doświadczonych osób i dostrajanie preferencji oraz działań odziedziczonych po poprzednich pokoleniach. Złożona rola uczenia się w kształtowaniu dobrze zaplanowanego życia niemal na pewno obejmuje rozmaite sposoby zdobywania wiedzy na temat praw rządzących otoczeniem.
Najpierw przynajmniej niektóre z owych praw muszą się samoczynnie wykształcić, ponieważ proces ten musi się jakoś rozpocząć. Owo samoczynne wykształcanie jest biologicznym ekwiwalentem ładowania początkowego komputera. Przyswajanie zasad uczenia się samo w sobie wymaga jakichś praw rozwojowych. Świat pełen jest mylących informacji. Każda jednostka musi wiedzieć, co przyjąć z danego doświadczenia, a co odrzucić. W dobrze zaplanowanym życiu nawet te początkowe zasady muszą być przystosowane do funkcji, jaką pełnią.
Najlepiej znaną formę uczenia się rozsławił sto lat temu Iwan Pawłów. Warunkowanie pawłowowskie (bądź klasyczne) pozwala jednostce przewidywać, co będzie miało prawdziwe znaczenie w pogmatwanym świecie obrazów, dźwięków i zapachów. Słynny eksperyment Pawłowa polegał na uczeniu psa, by na dźwięk dzwonka oczekiwał pokarmu. Badacz mierzył ilość śliny wydzielanej przez zwierzę. Kiedy pies został uwarunkowany przez skojarzenie dzwonka i pokarmu, zaczął wydzielać ślinę już na sam dźwięk. Jak wie każdy posiadacz psa, głodne zwierzę robi wiele rzeczy, kiedy wykryje wskazówki świadczące o zbliżającym się karmieniu: biegnie do swojej miski, skamle, macha ogonem, skacze i na inne sposoby udowadnia, że umie przewidywać.
W warunkowaniu pawłowowskim najistotniejsza jest kolejność występowania zdarzeń. Jeśli dzwonek odezwie się po podaniu jedzenia, wówczas pies, który jeszcze nie został uwarunkowany, nie będzie się ślinił po usłyszeniu następnych dzwonków. Związek czasowy między bodźcem a wynikiem jest niezmiernie istotny. Zasady odkrywania związków przyczyno- wo-skutkowych między wydarzeniami są użyteczne i sensowne, gdyż wiernie oddają rzeczywistość.
Inna forma uczenia się prowadzi do rozpoznawania twarzy i miejsc. Zdolność rozpoznawania osób i miejsc wśród olbrzymiej liczby poznanych w życiu obiektów ma nieocenioną wartość i jest po prostu rezultatem kontaktu. Pojemność pamięci jest wręcz niezwykła. W pewnym eksperymencie pokazano szybko uczestnikom 10 tysięcy różnych slajdów. Kilka dni później potrafili oni rozpoznać tysiące widzianych wówczas obrazów. Niektóre obrazy szczególnie się wyodrębniały, na przykład rozbity samolot czy pies palący fajkę. W takich wypadkach przypominanie następowało jeszcze łatwiej, a badani – jak się wydawało ? mieli niemal nieograniczone możliwości zapamiętywania.
Rzeczywiste przedmioty rzadko kiedy są dwuwymiarowe, a ich wygląd zależy od tego, pod jakim kątem się na nie spogląda. Przyjaciela bądź krewnego łatwo jest rozpoznać, patrząc na niego z przodu, z tyłu, z daleka czy z bliska. Jednak może to nie być takie proste, jeśli zrobi się mu zdjęcie pod dziwnym kątem, na przykład od dołu. Kiedy rozmaite obrazy znanej osoby pokazywane są szybko jeden po drugim, mózg łączy jej rozpoznawalne cechy w pojedynczą kategorię. Niewątpliwie w takim wypadku ważnych jest także mnóstwo innych zasad uczenia się, na przykład nakładanie na siebie różnych obrazów widzianych w tym samym kontekście. Najważniejsze jest tu jednak to, że w takim percepcyjnym uczeniu się czas odgrywa inną rolę niż w warunkowaniu klasycznym. Kolejność doświadczania zdarzeń jest ważna w związkach przyczynowo-skutkowych, ale nie wtedy, gdy są one różnymi wyobrażeniami tego samego obiektu.
Wydaje się prawdopodobne, że początkowe reguły uczenia się nie podlegają uczeniu, są uniwersalne i powstały w wyniku ewolucji darwinowskiej. Czy oznacza to, że wszystkie zachowania człowieka są przewidywalne? Odpowiedź brzmi oczywiście ?nie”. Aby zrozumieć dlaczego, rozważmy grę o ściśle określonych regułach, taką jak szachy Można przewidzieć, jak będzie wyglądać konkretna partia, na podstawie znajomości reguł. Gracze ograniczeni są więc regułami oraz pozycjami poszczególnych bierek, ale też walnie przyczyniają się do powstawania pozycji, na które później muszą reagować. Liczba możliwości jest nieograniczona. I rzeczywiście, często prawie do końca partii nie wiadomo, kto wygra. W słynnym spotkaniu Roberta Byrne’a i Bobby’ego Fischera w 1964 roku zdawało się, że Fischer przegrał partię w piętnastym ruchu. Komentatorzy (którzy byli mistrzami szachowymi) oznajmili widzom, że Byrne najprawdopodobniej wygra. Tymczasem po kilku minutach rozgrywki Bobby Fischer wykorzystał swojego hetmana i Byrne poddał się, nie wykonując żadnego ruchu, gdyż zdawał sobie sprawę, że partia zakończy się matem w czterech posunięciach. Podstawowe reguły o czysto adaptacyjnym znaczeniu mogą być przyczyną skomplikowanych zachowań, a rozpoznanie ich na drodze obserwacji ? niezmiernie trudne.
