Błąd Wielkiego Projektu
W fantastycznonaukowej powieści Michaela Crichtona Jurassic Park oraz w nakręconym na jej podstawie kasowym filmie Stevena Spielberga ze sklonowanych genów wymarłych dinozaurów odtworzono całe zwierzęta. Potrzebne były do tego jedynie fragmenty DNA zwierzęcia, pobrane od komara, który przed sześćdziesięcioma pięcioma milionami lat skamieniał w kawałku bursztynu, a także odrobina DNA żaby, mająca wypełnić brakujące fragmenty. Dinozaury w nowej postaci wyglądały tak samo jak ich przodkowie, których krew zassał komar zastygły w bursztynie. Co więcej, zachowywały się tak samo. Geny dostarczyły dokładnego wzorca dla ciała, mózgu i zachowania zwierzęcia. Jurassic Park opierał się na założeniu, że cały organizm, łącznie z zachowaniem, podobny jest do japońskiego papierowego kwiatu: wrzuca się go do wody (bądź, jak było w wypadku tej historii, do odpowiedniego środowiska rozwojowego), a on się otwiera. Wśród genów dinozaura, jak się należy domyślać, były też geny warunkujące kompletne wzorce jego zachowania. Takie założenie to czysta fantazja.
Niekiedy geny porównuje się do projektu budynku. To ogromnie mylące, ponieważ nie sposób znaleźć analogicznej zależności między projektem a jego rezultatem. Projektowanie zakłada dwukierunkowość. W wypadku gotowego domu każdy pokój można odnaleźć w projekcie, ale też pozycja każdego pokoju jest określona przez projekt. Takie proste projektowanie nie sprawdza się w wypadku genów i zachowania. Tymczasem niemal co tydzień można usłyszeć doniesienia o odkryciu nowego i prawdopodobnie bezpośredniego związku między genami a zachowaniem. Inteligencja, przestępczość, nowatorstwo, homoseksualizm – za wszystkim stoi jakiś gen. Gattaca – szok przyszłości, inny hollywoodzki film, wszedł na ekrany z hasłem: ?Nie istnieje gen odpowiedzialny za ducha człowieka”. To prawda, lecz można na tej podstawie wysnuć wniosek, że chociaż żaden pojedynczy gen nie jest odpowiedzialny za ludzkiego ducha, to jednak można znaleźć geny takich cech, jak bystrość umysłu czy uroda.
Naukowcy, którzy tak często posługują się sformułowaniem ?gen odpowiedzialny za dany wzorzec zachowania”, mącą w głowach wielu osobom (w tym także ? bądźmy szczerzy ? osobom związanym z nauką). Naukowcy mają na myśli (a przynajmniej powinni mieć), że genetyczna różnica między dwiema grupami jest powiązana z różnicą w ich zachowaniu. Doskonale wiedzą przy tym, że pojedynczy gen to nie wszystko i że ? nawet w niezmiennym środowisku ? wynik rozwojowy zależy od całego wyposażenia genowego. Konkretne kombinacje genów dają określone efekty, podobnie jak konkretne składniki tworzą określone danie; ten, który pasuje do jednej kombinacji, może nie pasować do innej. Niestety, posługiwanie się sformułowaniem ?geny odpowiedzialne za cechy kusi naukowców, by wierzyli w to, co mówią.
Gdy poszukujemy odpowiedzi na pytanie o pochodzenie zachowania, nierzadko wydaje się nam, że świat jest podzielony na dwie grupy: analityków i szefów kuchni. Analitycy przypominają inspektorów służby zdrowia, którzy chcą się dowiedzieć, co naprawdę odpowiedzialne jest za zatrucie pokarmowe, o którym im doniesiono. Zajęci są śledzeniem przyczyn, w czym zresztą celują. Szefowie kuchni natomiast chcą wiedzieć, co i jak się dzieje. Co trzeba zrobić, żeby przyrządzić doskonałe danie? Aby zrozumieć, dlaczego Jurassic Park i Gattaca – szok przyszłości to tylko fantazja, trzeba – tak jak to robią szefowie kuchni ? zrozumieć, na czym polega działanie genów.
