Na ile wolna wola?
Czy kiedy ktoś podejmuje świadomą decyzję, to naprawdę wie, co robi? Prawo, moralność i zdrowy rozsądek zakładają, że tak. Jednak nawet wymiar sprawiedliwości, nie tolerujący żadnych odcieni pośrednich, w sprawach kryminalnych dopuszcza istnienie ograniczonej odpowiedzialności. Współczesna, deterministyczna biologia zdaje się iść jeszcze dalej i obalać zdroworozsądkowe przekonanie, że jednostki mogą dokonywać wolnych wyborów. Oczywista riposta mówi, że dobrze zaplanowany mózg powinien reagować na konsekwencje zachowania; jeśli konsekwencje te da się przewidzieć i zrozumieć bez podjęcia konkretnego działania, wówczas zachowania osoby, która wie, za co zostanie ukarana, a za co nagrodzona, będą przez tę wiedzę kształtowane. Tak zaplanowany mózg sprzyja rozwojowi społeczeństw, które precyzują, jakie zachowania zyskują ich aprobatę, a jakie spotykają się z dezaprobatą. Zasady wyznaczające akceptowalność zachowań mogą być umowne, jednak tylko głupcy i śmiałkowie będą je ignorować. Chodzi o to, że ludzie podejmują sensowne i dobrze przemyślane decyzje. Właściwe rozumienie biologii zakłada także istnienie wolnej woli.
Niemniej istnieją pewne odcienie pośrednie. Życiowe wybory i decyzje człowieka niekoniecznie muszą być świadome. Można wybierać określony kierunek działania, nie wiedząc dlaczego lub nie zastanawiając się nad własnym postępowaniem. Po prostu w konkretnym momencie tak wydaje się dobrze. Ci, którzy chcą nakłonić innych do kupowania swoich towarów lub korzystania ze swoich usług, poszukują sposobów manipulowania wyborami. Supermarkety kuszą klientów, by kupowali rzeczy, których tak naprawdę nie potrzebują, sprytnie aranżując półki z towarami albo wpuszczając aromat świeżego pieczywa przez system wentylacyjny. Konsumenci wybierają konkretne marki głównie dlatego, że znane im one są wskutek nieustannego oddziaływania reklam. W pewnym eksperymencie zaznajamiano studentów z obcymi słowami, przy czym niektóre drukowano na koszulkach. Po pewnym czasie stwierdzono, że spośród wszystkich obcych słów studenci preferowali te, które wcześniej mieli okazję widzieć na koszulkach. Podobne rezultaty osiąga się w kontrolowanych warunkach laboratoryjnych, stosując chińskie ideogramy.
Osoby ze szczególnymi uszkodzeniami okolic przedczołowych kory mózgowej stanowią żywy dowód na to, że zdolność racjonalnego myślenia i świadomej analizy nie wystarcza do prawidłowego funkcjonowania w świecie. Umiejętność podejmowania najprostszych nawet, wydawałoby się, decyzji, zwłaszcza dotyczących delikatnych spraw osobistych i towarzyskich, jest u nich mocno zaburzona, mimo że testy inteligencji, pamięci i rozumowania nie wykazują innych odchyleń. Osoby te wykonują nieistotne czynności, zaniedbując ważne, codzienne działania.
Kartezjusza opisał przypadki pacjentów, którzy nie potrafią podjąć decyzji o zagospodarowaniu czasu, ponieważ brak im jakiegokolwiek nastawienia, kształtowanego zazwyczaj przez emocje. Jednym z takich pacjentów był Elliot, któremu z obszaru krytycznego mózgu usunięto guz. Po rekonwalescencji wrócił do pracy, jednak nie umiał się trzymać żadnego planu, jaki mu wyznaczono. Podczas sortowania dokumentów potrafił spędzić cały dzień na czytaniu jednego listu. Stracił pracę i stopniowo całe jego życie legło w gruzach.
Damasio argumentował, że emocje odgrywają kluczową rolę w codziennym życiu. Wraz ze współpracownikami, posiłkując się zadaniem symulującym rzeczywiste podejmowanie decyzji, pokazał wagę przeczucia. Ochotnicy mogli wygrać bądź przegrać ?pieniądze”, wybierając karty z różnych stosów. Wybieranie kart ze ?złego” stosu prowadziło do ogólnej przegranej, a z ?dobrego” – wygranej (o czym zresztą ochotnicy nie wiedzieli). Po kilku porażkach zdrowe osoby, zanim jeszcze uświadomiły sobie, która strategia jest najlepsza, zaczynały wybierać karty z ?dobrych” stosów. Po kolejnych kilku doświadczeniach rozumiały już różnicę między stosami i przestawały posługiwać się w grze intuicją16. To badanie dowiodło, jaki wpływ na zachowanie ma nieświadome nastawienie, nim jeszcze do głosu dojdą świadomość, wiedza i racjonalna analiza. Nieuświadomione preferencje wprowadzają i ułatwiają świadomą ocenę i rozumowanie.
