Więcej niż ziarno
Cechy temperamentu i zachowania, takie jak nieśmiałość czy skłonność do irytacji, z wielu powodów są szczególnie odporne na zmiany. Zagadnienia dotyczące ciągłości można zilustrować badaniami przywiązania emocjonalnego dziecka do matki.
Po zakończeniu drugiej wojny światowej władze Światowej Organizacji Zdrowia z niepokojem zastanawiały się nad długoterminowym stanem zdrowia psychicznego dzieci osieroconych bądź odseparowanych od swych rodzin. O przeprowadzenie badań w tym zakresie poproszono wybitnego psychiatrę brytyjskiego, Johna Bowlbyego. W 1951 roku opublikował on monografię, która do dzisiaj wywołuje dyskusje. Bowlby stwierdził, że nastolatkowie o zachowaniach aspołecznych najczęściej odseparowani byli od swoich matek. Utrzymywał, że ?przedłużający się brak opieki macierzyńskiej nad małym dzieckiem może mieć katastrofalne i daleko idące skutki dla jego charakteru, a co za tym idzie – całego jego przyszłego życia”.
Opisane przez Bowlby’ego związki między złymi wczesnymi doświadczeniami (odseparowanie od matki) a późniejszymi problemami behawioralnymi mogły powstać w mniej oczywisty sposób. Dziecko mogło na przykład już od urodzenia być przyczyną swojej deprywacji: ciągły płacz w połączeniu z kapryśnym zachowaniem mógł spowodować załamanie zdrowotne matki, a w konsekwencji – separację. Zgodnie z tą linią rozumowania zalążek problemów behawioralnych nastolatka był obecny, zanim jeszcze nastąpiło oddzielenie od matki. Interpretacja ta, choć w pewnym stopniu wiarygodna, stoi jednak w sprzeczności z większością dowodów przemawiających za poglądem, że złe doświadczenia są raczej przyczyną, a nie skutkiem problemów behawioralnych.
Pionierskie studia Bowlby’ego nad pozbawieniem matczynej opieki zrobiły furorę na skutek złej interpretacji sugerującej, że oddzielenie od matki bądź głównego opiekuna wywołuje u dziecka zaburzenia emocjonalne, które trwają aż do dorosłości. Wynikało z tego, że matka powinna być z dzieckiem w okresie jego kształtowania, to znaczy od drugiego do piątego roku życia. Taka opinia nie spotkała się z dobrym przyjęciem w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych, kiedy wiele kobiet usiłowało wyrwać się z ograniczeń narzuconych przez tradycję i łączyć wychowywanie dzieci z robieniem kariery zawodowej. Poza tym taka interpretacja prac Bowlbyego nie była poprawna.
Badania Bowlby’ego koncentrowały się na przeszłości. Najpierw odnajdowano osoby, które w okresie dojrzewania bądź później weszły w konflikt z prawem, a następnie sprawdzano, jak wyglądało ich dzieciństwo. Bowlby stwierdził, że większość osób z problemami w okresie dojrzewania bądź w dorosłości miała nieudane dzieciństwo. Tymczasem badania skierowane w przyszłość miały zupełnie inny wydźwięk. Podczas śledzenia historii rozwoju dużej liczby dzieci okazuje się, że brak opieki matczynej w wielu wypadkach prowadzi jedynie do nieznacznych długotrwałych efektów lub wręcz nie powoduje żadnych. Kluczowe znaczenie ma obecność innych członków rodziny, którzy dbają o dziecko w czasie, gdy matki nie ma w domu. U schyłku życia Bowlby przyjrzał się stworzonej przez siebie dziedzinie badań i łatwo określił rozmaite inne przyczyny, które wpływają na efekty wczesnej separacji. Dziecko obciążone największymi ryzykiem to więc takie, które zostało odseparowane od matki i otrzymywało małe wsparcie ze strony rodziny. Podobnie jak geny, konkretne doświadczenie może powodować u jednostki zauważalne skutki jedynie w pewnych warunkach, podczas gdy w innych może się w ogóle nie ujawniać.
Droga, która wiedzie od separacji do problemów behawioralnych, jest długa i ma wiele odgałęzień. Na przykład załamanie się opieki rodzicielskiej może doprowadzić do umieszczenia dziecka w instytucji opiekuńczo-wychowawczej. Opuszczając ją wiele lat później, dorosły wraca do nieharmonijnego środowiska rodzinnego. Taki stres zmusza go do ?ucieczki” we wczesne małżeństwo. Niestaranny wybór partnera, niedojrzałość pary i wczesna ciąża mogą się przyczynić do rozpadu małżeństwa bądź powstania nieszczęśliwego związku, który nie oferuje wsparcia. Owe napięcia prowadzą do załamania się opieki rodzicielskiej i sytuacja się powtarza.
A co z cechami osobowości, takimi jak nieśmiałość? Tutaj również mechanizmy mogą być delikatne. Studia psychologiczne nad nieśmiałością u dzieci dowiodły, że zarówno nieśmiałość, jak i zamykanie się w sobie mają charakter trwały. Sugerują także, że dzieci obdarzone tymi cechami nie korzystają z okazji do bliskiego kontaktu z innymi dziećmi, a stąd – bez normalnych okazji do socjalizacji ? ich nieśmiałość pozostaje nie zmieniona. Zdarza się, że nieśmiałe zachowania prowokują reakcje innych, które jeszcze je wzmacniają i utrwalają. Oba procesy odgrywają ważną rolę w utrzymywani u ciągłości cech, takich jak nieśmiałość czy skłonność do irytacji, ponieważ jednostka przebywa w środowisku ? zwłaszcza społecznym ? które zdaje się wzmacniać jej pierwotne zachowania.
Czteromiesięczne niemowlęta, które w nowych sytuacjach łatwo się pobudzają i denerwują, wykazują tendencję do uległości i nieśmiałości w dzieciństwie. Z kolei niemowlęta, które w tym samym wieku są zrównoważone, z większym prawdopodobieństwem będą później odważne i towarzyskie. Sytuacja ta może być wynikiem różnic genetycznych. Badania nad rezusami o podobnych różnicach osobowościowych sugerują istnienie oddziaływania genetycznego, ponieważ dzieci przypominają swoich ojców, którzy nie biorą udziału w ich wychowaniu. Niemniej jednak cechy osobowości, wykształcone na wczesnym etapie życia w wyniku deprywacji społecznej, są trwałe mimo dużych zmian zachodzących w środowisku społecznym i fizycznym. Dowody sugerują, że również u człowieka styl zachowania matki ma bezpośredni i długofalowy wpływ na cechy jej dziecka.
