Różnymi drogami do jednego celu
Zmęczone osoby docierające po pracy na stację, z której odjeżdżają do domu, stwierdzają czasem, że ich pociąg wypadł z rozkładu. Jeśli są wystarczająco zdeterminowane, zazwyczaj znajdują jakiś alternatywny sposób powrotu, na przykład inny pociąg, autobus, taksówkę, transport prywatny, własne nogi bądź kombinacje wszystkich tych elementów. Analogiczny proces wybierania alternatywnych dróg zachodzi w rozwoju ciała i umysłu. Tak jak zmęczony pracownik, rozwijająca się jednostka dociera ostatecznie do tego samego celu, lecz zupełnie inną drogą.
W połowie dwudziestego wieku specjaliści z zakresu teorii systemów zwracali szczególną uwagę na samoregulacyjne właściwości rozwoju. Stworzyli modele teoretyczne, pokazując, jak rozwijające się systemy mogą osiągnąć ten sam stan końcowy, korzystając z wielu różnych dróg. Owo zbieganie się różnych ścieżek rozwojowych w tym samym punkcie końcowym określa się jako ekwifinalność. Jakkolwiek łatwo jest wpaść w pewną tajemniczość, omawiając pojęcia takie jak ekwifinalność właśnie – i zdarzają się teoretycy systemów, którzy ulegają tej pokusie – to jednak uwypukla ona godną uwagi elastyczność rozwoju. Ostatnio właściwości dynamicznych systemów nieożywionych bywają wykorzystywane do wyjaśniania sytuacji, w których stabilny efekt końcowy może być osiągnięty na wiele sposobów.
Podczas wczesnych etapów rozwoju mózg ma możliwość samodzielnej reorganizacji przebiegającej w miarę potrzeb na wiele różnych sposobów. Zastanówmy się na przykład nad okolicami przedczołowymi mózgu człowieka, które pełnią ważną funkcję w podejmowaniu decyzji dotyczących działania. Mówiliśmy o tym, że osoby, u których okolice przed- czołowe zostały zniszczone w wyniku wypadku lub choroby, znajdują się w emocjonalnie płaskim środowisku, w którym trudno im podejmować decyzje, chociaż rozwiązywanie problemów wymagających racjonalnego myślenia nie stanowi dla nich problemu23. Badania eksperymentalne wykazały, że rezusy, u których występują takie same uszkodzenia okolic przedczołowych, również nie potrafią rozwiązać zadań behawioralnych polegających na dokonywaniu wyboru między alternatywnymi działaniami. Jeśli jednak uszkodzenie mózgu nastąpi przed przyjściem zwierzęcia na świat, jego umiejętność podejmowania decyzji nie jest zaburzona. Badania pośmiertne mózgu takiego osobnika wskazują, że pod względem anatomicznym różni się on od zdrowego mózgu: różnice są tak istotne, że wydaje się, iż oba mózgi pochodzą od przedstawicieli różnych gatunków. Na skutek poważnego uszkodzenia rozwój mózgu odbiegał od normy, lecz zachowanie ukształtowało się tak, jakby mózg zwierzęcia był zdrowy.
Gdy jakiś obszar mózgu zostanie we wczesnej fazie życia uszkodzony, jego funkcję przejmuje niekiedy inna część. Stąd podczas badań tomograficznych odkrywa się czasem osoby, które doznały niewielkiego uszkodzenia mózgu przed narodzeniem bądź w trakcie porodu, a mimo to ich zachowanie nie odbiega od normy. Tomografia mózgu jest najczęściej pierwszym i jedynym dowodem istnienia problemu. Jednym z najjaskrawszych przykładów takiej sytuacji był przypadek dwudziestosześcioletniego mężczyzny, który z wyróżnieniem ukończył studia matematyczne na pewnym angielskim uniwersytecie. Jego współczynnik inteligencji miał ponadprzeciętną wartość 126, a zachowania w większości były normalne. Miał jednak stosunkowo dużą głowę, a jego ruchom brakowało nieco koordynacji. To z tych właśnie mało istotnych powodów udał się do neurologa. Tomografia mózgu wykazała, że zamiast normalnej, czteroipółcentymetrowej warstwy tkanki między wypełnionymi płynem komorami a powierzchnią kory mózgowej, człowiek ten ma korę grubości zaledwie kilku milimetrów. Jego czaszkę wypełniał przede wszystkim płyn mózgowo-rdzeniowy, co było skutkiem wodogłowia, które wystąpiło we wczesnej fazie życia. Jednak mimo tak poważnego uszkodzenia mózg najwyraźniej dokonał reorganizacji i większość funkcji behawioralnych rozwinęła się prawidłowo. Od końca lat siedemdziesiątych, kiedy dokonano tego odkrycia, odnotowano wiele podobnych przypadków osób posiadających mózg o budowie daleko odbiegającej od normy, a mimo to mających normalne własności umysłowe. Jest to uderzający przykład ekwiflnalności i normalnego funkcjonowania ?pomimo wszystko”.
Inżynier, który projektuje robota mającego sobie radzić w nieprzewidzianych okolicznościach, koncentruje się na zadaniu maszyny. Jeśli tylko ów ostateczny cel zostaje osiągnięty, środki, które do niego prowadzą, mają drugorzędne znaczenie. Tak więc robot będzie zaprojektowany tak, by zachowywał się według określonych wcześniej reguł do chwili, gdy informacje ze środowiska zewnętrznego zasygnalizują osiągnięcie celu i zatrzymają działanie. Wczesnym przykładem takiej maszyny był żółw na baterie Graya Waltera, który co jakiś czas musiał wracać do gniazdka, by naładować ogniwa. Zaprojektowano go tak, by poruszał się aż do chwili napotkania sygnału z gniazdka, do którego następnie podchodził po ?pokarm”.
Analogiczne procesy w rozwijającym się mózgu mogą być odpowiedzialne za jego zadziwiającą odporność. W trakcie kształtowania się mózgu neurony przemieszczają się między różnymi obszarami bądź tworzą odległe połączenia. Długie, cienkie wypustki ?pionierskich” neuronów przeciskają się między wieloma innymi komórkami do chwili, gdy osiągną swój cel, który może się znajdować w odległym rejonie mózgu. Tak jak w wypadku robota, migrujące komórki lub ich wypustki mogą korzystać z prostych reguł poszukiwania, aby osiągnąć konkretny cel. Jeśli napotykają przeszkodę, na przykład obszar uszkodzonej tkanki mózgowej, omijają ją i podążają inną, niecodzienną drogą. Zakładając, że ostatecznie neurony docierają do odpowiedniego miejsca, mózg może funkcjonować prawidłowo, choć jego budowa jest zupełnie inna. Jedynie dokładne badanie mózgu w trakcie jego rozwoju odsłoni niezwykły sposób, w jaki osiągnął on normalne działanie.
