Nie wypaść z toru
Niektóre dzieci są bardziej odporne psychicznie niż inne. Podczas gdy jedne rzadko poddają się wpływowi przykrych doświadczeń, u innych skaza na psychice pozostaje na całe życie. Amerykańska psycholog Emmy Werner zapoczątkowała w latach pięćdziesiątych badania nad rozwojem odporności. Zamierzała skupić się na tych dzieciach, które potrafią radzić sobie z przeciwnościami. Czy charakteryzuje je jakaś szczególna cecha? Werner przeprowadziła długofalowe badania rozwoju zróżnicowanej pod względem rasowym grupy dzieci, które przyszły na świat w 1955 roku na Kauai, jednej z wysp Hawajów. Wiele z nich pochodziło z biednych środowisk, ich rodzice zaś nadużywali alkoholu, stosowali przemoc fizyczną, a nawet cierpieli na psychozy. Dzieci te jeszcze przed narodzinami narażone były na działanie stresu, a potem wzrastały w skłóconych rodzinach. Ich rozwój psychiczny i społeczny oceniany był w regularnych odstępach przez z górą czterdzieści lat. Ku swemu zaskoczeniu Werner stwierdziła, że wiele dzieci, które początkowo zdawały się należeć do grupy podwyższonego ryzyka, wyrosło na kompetentnych i znających swoją wartość dorosłych. Mniej więcej jedna trzecia z nich – ?dzieci odporne” – radziła sobie wyjątkowo dobrze, mimo traumatycznych przeżyć w dzieciństwie. Miały one pewne cechy psychiczne, które bardzo im pomogły. Osoby z tej grupy potrafiły w szczególności dobrze planować oraz rozwiązywać problemy. Prawdopodobnie ich inteligencja i pogoda ducha pozwalały im unikać problemów, które w innej sytuacji na pewno stanęłyby na ich drodze.
Dzieci przerażająco zaniedbane, ale w porę uratowane, mają zdolność niezwykłego nadganiania rozwoju poznawczego i społecznego. Dzieci przetrzymywane w szafach, na strychach czy w piwnicach wykazują w momencie znalezienia znaczne trudności w nauce. Zazwyczaj jednak, jeśli uda się je uratować przed czwartym, piątym rokiem życia, po jakimś czasie osiągają normalny poziom intelektualny i językowy. Przy zapewnieniu odpowiedniej opieki można pomóc nawet tym dzieciom, które uratowano dopiero w okresie dojrzewania. Grupa ogromnie zaniedbanych piętnastoletnich sierot rumuńskich została adoptowana przez rodziny kanadyjskie. W chwili adopcji dzieci znajdowały się poniżej średniej pod względem wzrostu i miały wiele problemów behawioralnych. Po trzech latach przeprowadzono badania i stwierdzono, że zachowania odbiegające od normy utrzymały się u jednej trzeciej tych dzieci. U większości jednak nastąpiła ogromna poprawa.
Wyjątkowym przykładem odporności rozwojowej jest przypadek niewidomej i niesłyszącej pisarki Helen Keller, która zmarła w 1968 roku w wieku osiemdziesięciu ośmiu lat. Keller straciła wzrok i słuch w następstwie poważnej choroby, którą przeszła w dziewiętnastym miesiącu życia. Wkrótce straciła również mowę. Kiedy miała mniej więcej sześć lat, zaczęła pobierać specjalne lekcje u Anne Mansfield Sullivan, absolwentki Perkins School for the Blind w Bostonie. Sullivan też była kiedyś niewidoma, lecz po pewnym czasie częściowo odzyskała wzrok. Dzięki intensywnemu i wyspecjalizowanemu nauczaniu Sullivan oraz przygotowaniom w szkołach specjalnych dla niesłyszących i niewidomych w Bostonie i Nowym Jorku Keller nauczyła się czytać i pisać w języku Braille’a. Nauczyła się też mówić, wyczuwając palcami wibracje krtani Sullivan. W 1904 roku Helen Keller skończyła z wyróżnieniem Radcliffe College. Pisząc i podróżując po całym świecie, poświęciła się promowaniu spraw i edukacji niesłyszących oraz niewidomych. Ponieważ trudno było zrozumieć jej mowę, podczas wystąpień publicznych musiała korzystać z pomocy ?tłumacza”.
Zwycięstwo Keller nad jej ułomnościami było niezwykłe, lecz na pewno nie doszłoby do niego, gdyby nie intensywna nauka i pomoc, którą otrzymała we wczesnych latach życia. Historia Helen Keller podkreśla fakt, że o odporności można mówić w kontekście społecznym. Dziecko uzyskuje pomoc od innych osób ? zazwyczaj rodziców i nauczycieli.
Ów społeczny aspekt odporności można znaleźć także u innych gatunków. Substancje zanieczyszczające powietrze, na przykład ołów, mogą poważnie uszkodzić rozwijający się mózg człowieka i innych zwierząt. Jeśli jednemu z dwu piskląt mewy srebrzystej tuż po wykluciu wstrzyknie się związek ołowiu, jego zachowanie będzie zaburzone: będzie gorzej radzić sobie w rywalizacji z rodzeństwem o pokarm i wolniej przybierać na wadze. Tymczasem rodzice, którzy wspólnie wychowują potomstwo, umieją dostrzec różnice w umiejętnościach swoich piskląt i kompensują je w zadziwiający sposób. Kiedy jedno z rodziców zaczyna karmić większe pisklę, czyli to, któremu nie podano związku ołowiu, drugie trochę się oddala, przywołuje mniejsze i również je karmi. Ta dodatkowa, kompensacyjna opieka rodzicielska prowadzi do szybszego rozwoju pisklęcia, które w chwili osiągnięcia samodzielności uzyskuje taką samą wagę jak drugie pisklę. Tak więc pisklęta, którym wstrzykiwano związki ołowiu, cechują się odpornością rozwojową, lecz realizowana jest ona głównie przez zachowania rodzicielskie.
Porównywalny przykład kompensacji rodzicielskiej u ssaków został odkryty przez Petera i Marthę Klopferów. Peter Klopfer jest zoologiem, pracuje na Duke University w Karolinie Północnej, a mieszka na pobliskiej farmie. Pośród wielu zwierząt, które mają Klopferowie, znajdują się także kozy rasy Toggenberg, które regularnie wydają na świat bliźnięta. Zazwyczaj bliźnięta tuż po porodzie różnią się pod względem wielkości. Klopferowie zauważyli, że jeżeli mniejsze z bliźniąt jest wystarczająco aktywne, matka powstrzymuje lizaniem większe od ssania. Jej zachowanie umożliwia więc mniejszemu potomkowi spożycie większej ilości pokarmu, co z kolei powoduje jego szybszy wzrost do chwili, gdy zrówna się ze swym bliźniakiem. Również w tym wypadku kompensacja rodzicielska wyrównuje początkowe różnice między potomstwem.
Odporność rozwojowa może się także objawić bez pomocy rodziców. Jeśli przez jakiś czas dziecko jest poważnie chore, jego rozwój może zwolnić, a nawet zupełnie się zatrzymać. Później, kiedy choroba mija, rozwój przyspiesza do chwili, gdy dziecko osiąga taki wzrost, jaki miałoby, gdyby nie chorowało. Dziecko więc ?nadgania”. Z takim samym nadganianiem mamy do czynienia w wypadku dzieci i młodych zwierząt po okresie głodu. Młody szczur, kiedy głoduje, traci na wadze; kiedy jednak wraca do normalnej diety, jego rozwój gwałtownie przyspiesza, a waga uzyskuje poziom wagi szczura nie głodzonego. Wydaje się, że organizm wie, jaki duży powinien być w określonymi wieku, i z naturalną elastycznością reaguje.
Conrad Waddington był w połowie dwudziestego wieku jednym z tych badaczy rozwoju, których cechowała największa wyobraźnia. Próbował scalić poglądy wielu sobie współczesnych. Udało mu się wspaniałe ukazać rozwój pod postacią kuli toczącej się po pochyłej płaszczyźnie, na której pojawia się stopniowo coraz więcej rozchodzących się dolin. Kula reprezentuje rozwijającą się jednostkę bądź którąkolwiek z jej cech, a dolina, wzdłuż której się toczy, to fragment tak zwanego krajobrazu epigenetycznego. W miarę toczenia się w dół doliny ruchy kuli w bok są coraz bardziej ograniczane, ?kanalizowane”, jak to określił Waddington. Napotykając jakąś przeszkodę, kula albo zupełnie się zatrzymuje, albo przeskakuje ją i wraca na swój tor. Ten obraz jest niezwykle atrakcyjny, gdyż oferuje nowe spojrzenie na rozmaite drogi rozwojowe oraz umiejętność autokorekty w razie wystąpienia jakichś perturbacji i powrotu na poprzednią drogę.
Dosyć łatwo jest dokonać symulacji komputerowej rozwijającego się organizmu, który kompensuje krótki okres deprywacji pokarmowej. Ilość pokarmu, który osobnik stara się spożyć, jest określona w wyniku porównania między wartością stałą (jaką jest wielkość preferowana) a wielkością rzeczywistą, posiadaną w danej chwili. Wielkość preferowana zwiększa się w miarę rozwoju jednostki. Tego rodzaju proste mechanizmy mogą stanowić podstawę rozmaitych dróg rozwojowych, prowadzących do tego samego celu. Pewne cechy rozwoju, za którymi, jak się wcześniej wydawało, stoją potężne siły, w rzeczywistości nie stanowią dużych problemów koncepcyjnych. Niemniej inne aspekty rozwoju wymagają dokładniejszego wyjaśnienia.
