Zamykające się opcje
Im bardziej przyzwyczajasz się do jazdy na rowerze z podniesioną kierownicą, tym trudniej jest ci jeździć z kierownicą opuszczoną. Im częściej jesz pieczonego kurczaka, tym nie chętniej będziesz jadł pieczone pędraki. Bywają osoby, które do nowinek kulinarnych podchodzą nieufnie, a im mniejsze było ich wczesne doświadczenie, tym bardziej prawdopodobne jest, że będą odrzucać potrawy w nieznanym kolorze, konsystencji czy smaku. Nawet podczas plag głodu zdarzały się wypadki odrzucania żywności z tego tylko powodu, że wyglądała nieznajomo. W czasie głodu bengalskiego, który w 1943 roku pochłonął ponad milion ofiar, wysiłki, by nakłonić głodnych do spożywania pokarmów z pszenicy i prosa, spełzły na niczym. Podstawę wyżywienia biedniejszych mieszkańców Bengalu stanowił przede wszystkim ryż. W domach nie pieczono chleba, a do wyrobu lekkich i smacznych placków chapatti potrzebny był żelazny ruszt oraz spore umiejętności. Biedni nie mieli ani jednego, ani drugiego. Ponadto osoby żywiące się głównie ryżem przyzwyczajone są do spożywania dużych porcji o rzadszej konsystencji i nie bardzo smakują im bardziej skoncentrowane pokarmy w rodzaju chapatti, które wymagają intensywniejszego żucia. Pomimo skrajnego głodu ludzie ci niechętnie przestawiali się na nowy rodzaj pożywienia. Hasła zachęcające do jedzenia pszenicy nie dawały z reguły rezultatów. W raporcie dotyczącym przyczyn klęski przyznano, że przestawianie osób żywiących się ryżem na inne rodzaje zbóż było niezmiernie trudne18. W tym samym stylu George Crabbe napisał w The Borough, wierszu o mieszkańcach Aldeburgh na wschodnim wybrzeżu Anglii: ?Nawyk był dla nich sprawdzianem prawdy ?Tak musi być dobrze, bo tak postępuję od dzieciństwa?”.
Im bardziej zakorzenione są preferencje czy nawyki, tym mniejsze szanse na ich radykalną zmianę w późniejszym wieku. Ograniczający aspekt doświadczenia sprawia, że z wiekiem stajemy się coraz bardziej konserwatywni. Kształtowanie się preferencji i nawyków ma charakter zamykający, uniemożliwiający przyjmowanie nowości i nowych sposobów wykonywania starych zadań. Jednostka zmienia się w sposób utrudniający późniejsze zmiany.
Zmiany behawioralne znajdują odzwierciedlenie w mózgu. Struktury mózgowe zmienione przez wczesne doświadczenia mogą wpływać hamująco na powstawanie nowych struktur. Zdarza się, że trwała wada wzroku, jedna z postaci niedowidzenia, ma źródło w mózgu, a nie w narządzie wzroku, i powstaje-w wyniku nietypowego doświadczenia wzrokowego we wczesnej fazie życia. Rozwój widzenia obuocznego zostaje poważnie zaburzony, jeżeli u dziecka występuje zez w pierwszych kilku latach życia. Dziecko uczy się korzystać z jednego oka. Zeza można korygować operacyjnie i dziecko zwykle rozwija wtedy widzenie obuoczne, pod warunkiem wszakże, że zabieg przeprowadzono odpowiednio wcześnie, a tymczasem drugie pozostaje bezczynne. Zwlekanie i przeprowadzenie zabiegu po trzecim roku życia nie przyniesie poprawy, a doprowadzi do trwałej wady jednego oka dziecka19.
Analizie poddano mechanizmy mózgowe zaangażowane w rozwój wzroku u kotów i małp. Zdolność oka do aktywizowania neuronów kory wzrokowej u kota zależała od tego, czy w pierwszych trzech miesiącach życia otrzymywało ono bodźce wzrokowe. Jeśli w tym okresie nie jest ono stymulowane, traci zdolność pobudzania neuronów korowych, a drugie staje się dominujące, zazwyczaj na resztę życia. Z tym samym procesem mamy do czynienia u człowieka.
Zdarza się, że młodzi mężczyźni utrzymują ? dla własnego usprawiedliwienia, lecz bez żadnych dowodów, iż rzadkie współżycie płciowe może doprowadzić do utraty męskości, a nawet zaniku penisa. Powiedzenie ?narząd nie używany zanika” jest bliższe prawdy w wypadku rozwijającego się układu nerwowego. U kota zmiany mózgowe, dzięki którym używane oko zaczyna dominować nad okiem nie używanym, zachodzą na konkretnym poziomie kory mózgowej. Wygląda to tak, jakby określony zestaw neuronów, wytworzywszy między sobą połączenia, wykluczał możliwość zbudowania połączeń między innymi neuronami w późniejszym okresie. Wystąpienie takich zmian zamykających jest ściśle uzależnione od specjalnych mechanizmów neurobiologicznych, które obejmują działanie określonych receptorów. Z chwilą ustalenia wzorca reakcji mechanizmy te przestają działać.
Jeżeli mózg nie jest stymulowany drogami wzrokowymi w zwykły sposób, proces zmniejszania liczby receptorów opóźnia się do chwili ustanowienia niezbędnych połączeń nerwowych. Nasuwa się przypuszczenie, że receptory te stanowią rusztowanie pomocne w budowaniu stabilnej drogi wzrokowej. Jeśli z jakiegoś powodu droga ta nie powstaje, rusztowanie pozostaje na swoim miejscu. Stąd, jeśli kot pozbawiony jest w pierwszych miesiącach życia normalnych doświadczeń wzrokowych, okres wrażliwości, podczas którego zachodzą zmiany neuronowe, zostaje wydłużony. Okresów tych nie da się jednak przeciągać w nieskończoność. Gdy brak bodźców wzrokowych przedłuża się, okres wrażliwości dobiega końca, a budowa mózgu zwierzęcia będzie odbiegała od normy. Pociąg ostatecznie odjeżdża ze stacji.
Maszyneria neuronowa o określonym przeznaczeniu może zmienić swą funkcję, jeżeli we wczesnym rozwoju zabrakło odpowiednich bodźców. Badanie metodą MRI pokazuje, że obszar mózgu odpowiedzialny za przetwarzanie informacji wzrokowych zostaje u niewidomych prze aranżowany. U osób, które są niewidome od wczesnych etapów życia, wrażenia dotykowe stymulują część pierwotnej kory wzrokowej. Nie dochodzi do tego u ludzi zdrowych. Ową zmianę organizacji mózgu odkryto w eksperymencie polegającym na zakłócaniu silnym polem magnetycznym funkcjonowania rozmaitych obszarów kory mózgowej u niewidomych. Zakłócanie funkcjonowania kory wzrokowej pociągało za sobą zanik umiejętności rozpoznawania liter wypukłych oraz pisma Braille’a. Ten sam zabieg u osób zdrowych nie wpływał na umiejętność wykonywania zadań wykorzystujących zmysł dotyku. Bezsprzecznie więc w mózgu niewidomych zachodzą zmiany w reakcji na ich doświadczanie świata zewnętrznego.
Analiza fizjologiczna zaburzeń rozwojowych w systemie wzrokowym ssaków doprowadziła do cennych spostrzeżeń na temat procesów zachodzących w normalnych warunkach. Czasy największej aktywności w okresach celowego uczenia się to bardzo interesujące zagadnienia w kontekście rozwoju behawioralnego. Analiza ich funkcjonowania pokazuje względnie proste procesy, które leżą u podstaw wielkiej behawioralnej złożoności. Jednym z najlepszych tego przykładów jest wyjątkowy proces kształtowania się więzi społecznych u ptaków i ssaków, znany jako imprinting behawioralny.
