Uczenie się mowy
Bliskim każdemu przykładem specyficznego okresu uczenia się jest rozwój języka. Ludzka zdolność nabywania funkcji językowych jest w istocie godna uwagi i zbyt często traktuje się ją jako coś oczywistego. Dzieci przywrócone społeczeństwu po okresie całkowitej izolacji wykazują niezwykłą umiejętność nadrabiania wszystkich zaległości, niemniej późniejsze niż zwykle uczenie się języka to jeden z ich największych problemów. W pewnym typowym przypadku dwoje japońskich dzieci (brat i siostra) zostało znalezionych w warunkach całkowitej społecznej izolacji. Otoczono je troskliwą opieką. W momencie znalezienia dzieci miały odpowiednio pięć i sześć lat, lecz ich rozwój psychiczny był typowy dla niemowląt. Jako dorośli pod niektórymi względami zdawali się nie odbiegać od normy, lecz ich sprawność językowa – tak jak umiejętności społeczne i poznawcze – była upośledzona. Trudno tutaj ustalić, co było przyczyną, a co skutkiem, niemniej jednak brak kontaktu z językiem we wczesnej fazie życia uniemożliwił im prawdopodobnie normalny rozwój sprawności językowej.
Istnieje wiele innych dowodów na ogromne znaczenie nabywania doświadczenia językowego we wczesnej fazie życia. Wyuczonego w dzieciństwie akcentu szczególnie trudno jest się pozbyć w drugim języku, a niektórych dźwięków nowego języka można w ogóle nie rozpoznawać. Dobrze znanym przykładem jest mylenie przez Chińczyków i Japończyków ?r” i ?1″ w mówionym angielskim. Z kolei osoby, których językiem ojczystym jest angielski, niemal nigdy nie słyszą spółgłoski tajskiego, brzmiącej jak coś pomiędzy ?d” i ?t”. Biorąc pod uwagę same tylko języki europejskie, osoby anglojęzyczne z USA nie potrafią rozróżnić form ?a” używanych w Szwecji, podczas gdy Szwedzi, rzecz jasna, nie mają ze swoim językiem żadnych problemów11.
Dzieci rozpoczynają życie z umiejętnością rozpoznawania i odróżniania rozmaitych samogłosek i spółgłosek wszystkich języków. Fizyczne granice między tymi dźwiękami są nieostre, lecz ucho ludzkie odbiera je jako zdecydowanie określone kategorie. Kontakt z konkretnym językiem podczas okresu wrażliwości zmienia sposób kategoryzowania dźwięków przez dziecko. Niemowlęta między czwartym a szóstym miesiącem życia umieją wychwycić subtelne różnice fonetyczne między sylabami tak własnego, jak i obcego języka. Jednak w okolicy dziesiątego, dwunastego miesiąca życia umiejętność ta zawęża się w wyniku doświadczenia i dzieci potrafią zauważyć jedynie różnice między dźwiękami używanymi powszechnie w ich języku. Matki w pewien sposób pomagają w tym procesie. Kiedy bowiem rozmawiają ze swoimi pociechami, przesadnie artykułują samogłoski. Dzięki temu dziecko łatwiej zauważa formy lingwistyczne, z których składa się jego ojczysty język.
Dzieci, które od urodzenia uczą się mówić w dwóch językach, nie mają z tym żadnego problemu. Natomiast uczenie się języka obcego w młodości bądź dorosłości jest znacznie trudniejsze, a dorosłym rzadko udaje się ten język biegle opanować. Dorośli Chińczycy, którzy przeprowadzili się do USA i nauczyli angielskiego, zostali przebadani pod kątem zdolności rozumienia sposobu formułowania pytań w języku angielskim. Im starsze były osoby w momencie przyjazdu do Stanów Zjednoczonych, tym gorzej wypadały w badaniu. Rosjanie z kolei mają trudności ze stosowaniem przedimków, nawet jeśli od lat używają na co dzień języka angielskiego.
Większość ekspertów zgadza się, że percepcja języka i akcent znacznie łatwiej rozwijają się w dzieciństwie niż w późniejszym życiu. Dorośli chcący szybko opanować język obcy zdecydowanie spóźnili się na pociąg. Ciągle jeszcze trwają dyskusje w sprawie tego, czy wczesny kontakt z językiem jest konieczny dla rozwoju wszystkich jego aspektów. Na przykład, rozbudowane słownictwo można przyswoić równie łatwo, o ile nie łatwiej, w dorosłości.
W normalnych warunkach wszyscy ludzie uczą się rozumieć język, wytwarzać dźwięki i budować zdania na wczesnym etapie życia. Tymczasem mogłoby się wydawać, że z biologicznego punktu widzenia utrzymanie pełnej zdolności do nauki języka w ciągu całego życia ma sens. Dlaczego więc niektóre aspekty tej umiejętności zanikają wraz z dzieciństwem? Jedna z przekonujących odpowiedzi mówi, że podtrzymywanie działalności tkanki mózgowej wymaga sporego nakładu energii. Skoro nasi przodkowie nie czerpali żadnych korzyści z pełnej zdolności uczenia się języka aż w wieku dojrzałym, podtrzymywanie rusztowania nerwowego potrzebnego do budowy jednego tylko języka byłoby zbyt kosztowne. Musieliby dostarczać energię do tej części mózgu, która nie pełniłaby już żadnej użytecznej funkcji.
Pojęcie rusztowania nerwowego, wykorzystywanego w budowaniu języka u człowieka, znajduje potwierdzenie w dowodach dotyczących wykorzystywania mózgu w języku. Na przykład, jeśli okolica Broki (część płatów czołowych) zostaje uszkodzona na skutek udaru, człowiek traci umiejętność mówienia. Szczególny rodzaj badania mózgu, tak zwane obrazowanie metodą rezonansu magnetycznego (MRI, ang. magnetic resonance imaging), dowiódł, że obszar mózgu aktywizowany podczas mówienia ?w myślach” w języku ojczystym jest odmienny od tego, który aktywizuje się podczas mówienia ?w myślach” w języku wyuczonym później. Podczas MRI proszono ochotników, aby w myślach opowiadali o wydarzeniach poprzedniego dnia w języku ojczystym albo wyuczonym. Zastosowano mówienie ?w myślach”, aby uniknąć zbędnych ruchów głowy, które mogłyby wpłynąć na precyzję pomiarów. U osób, które nauczyły się drugiego języka w dzieciństwie, niezależnie od zastosowanego języka aktywizował się ten sam obszar mózgu. Natomiast u osób, które nauczyły się drugiego języka w dorosłości, aktywizowały się dwa różne obszary, leżące niemal centymetr od siebie.
Owe niezwykłe odkrycia sugerują, że akwizycja jednego bądź kilku języków w dzieciństwie obejmuje jedną strukturę mózgową, podczas gdy akwizycja drugiego języka w późniejszym okresie uruchamia inną strukturę. To pomaga zrozumieć, dlaczego pacjenci wielojęzyczni, u których wystąpił mały udar albo którzy doznali miejscowego uszkodzenia mózgu podczas operacji, nierzadko tracą umiejętność mówienia w którymś z języków.
