Uczenie się lekcji
Stworzenie jednej teorii, obejmującej wszystkie zagadnienia dotyczące okresów wrażliwości, to cel nie do zrealizowania choćby z tego prostego powodu, że zakres zjawisk opisywanych tym pojęciem jest bardzo zróżnicowany. Niektóre okresy wrażliwości oznaczają jedynie ten etap rozwoju, na którym młody osobnik jest szczególnie podatny na zaburzenia. Inne okresy wrażliwości powstały z konkretnych powodów ? zazwyczaj na skutek potrzeby uzyskania na danym etapie rozwoju informacji o rodzicach bądź bliskich krewnych. Owe różne rodzaje okresów wrażliwości niewątpliwie wykorzystują odmienne mechanizmy biologiczne. Na przykład procesy, które determinują rozpoczęcie nauki języka w dzieciństwie, są z pewnością różne od tych, które wpływają na przyszły wzrost i kształty ciała dziecka.
Z badań nad okresami wrażliwości w uczeniu się wynika kilka ważnych wniosków. Procesy rozwojowe, które ułatwiają uczenie się na początku okresu wrażliwości, często mają związek z rozwojem fizycznym i są skoordynowane ze zmianami zachodzącymi w środowisku rozwijającej się jednostki. Procesy, które kończą okres wrażliwości, związane są z kolei z gromadzeniem istotnych informacji i, poza wyjątkowymi sytuacjami, nie zamykają ich, dopóki informacje te nie zostaną zebrane. Schyłek okresu wrażliwości musi odzwierciedlać rozmaite możliwości zdobywania informacji w rzeczywistym świecie. Posługując się analogią budowlaną, rusztowanie nie jest rozbierane, jeżeli na skutek opóźnień w dostawie surowców budynku jeszcze nie ukończono. Niemniej jednak jakaś granica istnieje – w procesie rozwoju zbyt wiele po prostu pozostaje do zrobienia. Jeśli istotna informacja jest zbyt długo niedostępna, jednostka musi w końcu zrobić dobrą minę do złej gry i iść dalej.
Termin ?okres wrażliwości”, choć szeroki, nie powinien zakładać, że u jego podstaw leży ten sam mechanizm; zwraca jednak uwagę na fakt, że różne formy doświadczenia nie są tak samo istotne na danym etapie rozwoju. Niektórzy naukowcy traktują ?okres wrażliwości” bardziej jako pojęcie wyjaśniające niż termin opisowy i z entuzjazmem sięgają po metafory, takie jak otwieranie i zamykanie ?okna” rozwojowego. Tymczasem dowody z badań na zwierzętach ukazują dynamiczną interakcję zachodzącą między wewnętrzną organizacją jednostki a warunkami zewnętrznymi. ?Chemia” okresów wrażliwości zupełnie nie przypomina sztywnych reguł programów komputerowych.
Wyobrażenia i metafory odgrywają jednak ważną rolę, a analogia budowlana okazuje się pomocna w zrozumieniu działania okresów wrażliwości. Sugeruje mianowicie, że wyspecjalizowane narzędzia, na przykład rusztowanie, potrzebne są przy konstruowaniu bardziej złożonych struktur. Narzędzia te nie muszą na zawsze pozostawać w jednym miejscu, tak jak rusztowanie jest demontowane po wybudowaniu gmachu. Jeśli z jakiegoś powodu zabrakło materiałów budowlanych, a okolica jest atrakcyjna, mogą się w niej pojawić jakieś inne budowle bądź może ona zostać wykorzystana w innym celu.
Wykorzystując dalej tę analogię, budynki są zazwyczaj trwałe, spojone zaprawą murarską i betonem. Równie trwały ? i odporny na zmiany – jest organizm, który osiągnął swą ostateczną formę. Wprowadzanie fundamentalnych zmian we wzorcach zachowania czy cechach charakteru osobników dorosłych będzie wymagało dużo czasu, środków i – często – wsparcia ze strony innych. Przed dorosłymi stoją ważne zadania, takie jak wyżywienie swojej rodziny i dbanie o nią, nie mogą się więc oni po prostu rozsypać, a następnie na nowo poskładać bez pomocy kogoś, kto zająłby się nimi podczas owej przemiany.
Porównując rozwijający się mózg nie do budynku, lecz do modelu z wosku, można przyjąć inną perspektywę. Doświadczenie, dodając do modelu nowe elementy, a wyrzucając inne, buduje formę, która nabiera trwałości i coraz trudniej poddaje się zmianom. Wystarczy jednak trochę ów model ogrzać, a wprowadzanie zmian staje się łatwiejsze.
