Krótkowzroczność i muzyka
Znaczenie genów i środowiska dla rozwoju wszystkich zwierząt, w tym także ludzi, jest oczywiste ? tak w wypadku pozornie prostych cech fizycznych, jak i złożonych zmiennych psychologicznych. Weźmy na przykład krótkowzroczność. Wada ta występuje rodzinnie, co sugeruje, że jest dziedziczna. Tymczasem wpływa na nią również doświadczenie jednostki. Zarówno występowanie tej wady u rodziców, jak i ? w mniejszym stopniu ? doświadczenie w postaci długotrwałego oglądania leżących zbyt blisko przedmiotów predysponują dziecko do krótkowzroczności.
Bardziej interesujący przypadek to uzdolnienia muzyczne, co do których panują sprzeczne i budzące emocje opinie. Generalnie rzecz biorąc, powszechnie uważa się, że talenty artystyczne są dziedziczne. W Wyznaniach hochsztaplera Feliksa Krulla Tomasz Mann sugerował, że: ?Naturalne uzdolnienia i wrodzone talenty zazwyczaj prowadzą tych, którzy są nimi obdarzeni, do ożywionego i pełnego szacunku zainteresowania własną dziedzicznością”. Zanim przyjrzymy się temu bliżej, musimy się wpierw zastanowić, czy uzdolnienia muzyczne można w ogóle nazwać talentem, czy też jest to jedynie odzwierciedlenie ogólniejszych umiejętności umysłowych i fizycznych. O konieczności rozróżnienia między ogólną sprawnością intelektualną a uzdolnieniami muzycznymi świadczy zjawisko występowania u pewnych osób o niskiej inteligencji nadzwyczajnych predyspozycji muzycznych. Są to zwykle mężczyźni, nierzadko autystyczni. Ich nadzwyczajne uzdolnienia – muzyczne, plastyczne czy arytmetyczne ? ujawniają się we wczesnym wieku i rzadko można je jeszcze udoskonalić. Pewna osoba, będąca typowym przykładem takiego zjawiska, potrafiła doskonale zapamiętać i odtworzyć utwór muzyczny, a także miała niemal doskonały słuch; formułowanie myśli przychodziło jej z trudem, lecz niska sprawność intelektualna była niejako kamuflowana doskonałą zdolnością koncentracji i pamięcią. Niemniej dzieci uzdolnione muzycznie są zazwyczaj również uzdolnione w czytaniu oraz obdarzone dobrą orientacją przestrzenną, nawet jeśli uwzględnić takie zmienne, jak wiek czy iloraz inteligencji.
Istnieje kilka podstawowych czynników wpływających na kształtowanie się zdolności muzycznych: muzykalność rodzinna, ćwiczenia (im więcej, tym lepiej), wsparcie praktyczne i emocjonalne ze strony rodziców i innych dorosłych oraz dobre kontakty z pierwszym nauczycielem muzyki. Ćwiczenia są niezwykle istotne, a osiągnięcia – bardzo uzależnione od włożonego wysiłku. Owocne spotkanie z inspirującym nauczycielem może zachęcić dziecko do wieloletniego wysiłku, podczas gdy nieprzyjemne wczesne doświadczenia w tym zakresie potrafią zniechęcić je do muzyki, być może na zawsze. Tutaj, podobnie jak w innych dziedzinach, przypadek odgrywa istotną rolę w kształtowaniu się rozwoju jednostki.
Badania nad bliźniętami mono- i dyzygotycznymi udowodniły, że wspólne środowisko rodzinne w znaczący sposób oddziałuje na rozwój uzdolnień muzycznych, podczas gdy czynniki dziedziczne odgrywają drugoplanową rolę. Identyczne genetycznie bliźnięta jednojajowe wykazują nieznacznie wyższe podobieństwo pod względem muzykalności niż bliźnięta dwujajowe czy zwykłe rodzeństwo. W badaniach prowadzonych na grupie ponad sześciuset studiujących i profesjonalnych muzyków analizowano pochodzenie doskonałego (lub absolutnego) słuchu, to znaczy umiejętności natychmiastowego nazwania usłyszanego dźwięku bez konieczności odnoszenia się do zewnętrznej skali30. Okazało się, że czynnik dziedziczny miał tu pewne znaczenie, ponieważ w rodzinach muzyków obdarzonych słuchem doskonałym czterokrotnie częściej niż u innych występowały osoby z ową zdolnością. Jednak to samo badanie dowiodło, że wszyscy muzycy mający słuch absolutny rozpoczęli naukę muzyki w wieku sześciu lat. Z tych, którzy rozpoczęli ją przed ukończeniem czwartego roku życia, czterdzieści procent miało słuch doskonały, wobec zaledwie trzech procent tych, którzy zaczęli się uczyć muzyki, ukończywszy dziewięć lat. Tak więc wczesne doświadczenie jest również istotne.
Podobnie jak wiele innych złożonych umiejętności, uzdolnienia muzyczne rozwijają się długo, a proces ten nie kończy się wraz z dzieciństwem. Najlepsi pianiści do późnego wieku utrzymują swe umiejętności na wysokim poziomie mimo ogólnego spadku sprawności w innych dziedzinach. Osiągają to dzięki wytrwałym ćwiczeniom przez całe dorosłe życie; im więcej ćwiczeń, tym mniejszy spadek umiejętności muzycznych. Praktyka nie tylko czyni mistrza, ale także pozwala nim pozostać.
