Łączenie rozłączonego
Kiedyś sfilmowano Picassa malującego na szkle. Widz obserwował powstawanie obrazu od drugiej strony szyby. Picasso najpierw naszkicował kozę, po czym zaczął szybko ją ozdabiać. Pojawiały się i znikały nowe kształty, mieszały się i przekształcały barwy. Pod koniec filmu kozy już nie było i trudno było powiedzieć, co obraz przedstawia. Picasso się bawił – prawdopodobnie nawet popisywał – lecz najwyraźniej czerpał ze swojej zabawy dużo zadowolenia. W podobnym duchu przyjaciele bądź koledzy, przed którymi stoi jakiś interesujący problem, rzucają na przemian pomysły, układają pojęcia i myśli w różne kombinacje. Któregoś dnia ich zabawa, proces, który daje im wiele przyjemności, może doprowadzić do owocnego rozwiązania.
Kreatywność i innowacja polegają na wyłamywaniu się ze starych, utrwalonych wzorców. Pisarz William Plomer ujął to następująco: ?Kreatywny człowiek musi umieć postrzegać relacje między pojęciami, rzeczami lub formami ekspresji, które mogą być całkowicie różne, i łączyć je w zupełnie nowe formy – mieć umiejętność łączenia tego, czego pozornie połączyć się nie da”. W tym samym stylu William James opisał geniusz jako ?trochę więcej niż zdolność postrzegania w niezwykły sposób”.
Zabawa to efektywny mechanizm, ułatwiający wprowadzanie innowacji i zachęcający do kreatywności. Zabawowe reorganizowanie zasadniczo odmiennych myśli i pojęć, tak by tworzyły nowe kombinacje – z których większość okaże się bezużyteczna – jest techniką coraz częściej stosowaną w badaniach biznesowych i naukowych. Daje okazje do wglądu oraz otwiera możliwości, których wcześniej nie dostrzegano. Konsultanci do spraw zarządzania dostrzegli korzyści wynikające z myślenia opartego na zabawie i wprowadzili sesje ?burzy mózgów” do wielu firm. Zabawa zaczęła więc dotyczyć samych myśli. Polega na robieniu czegoś nowego bez zastanawiania się, czy jest to uzasadnione bądź opłacalne. Oczywiście taka aktywność, podobnie jak zabawa u zwierząt, w obliczu trudności znika pierwsza. Wyczerpywanie się funduszy na tak zwane luksusy to pierwszy znak problemów każdej firmy. Kłopoty instytucji i brak środków zazwyczaj zniechęcają do podejmowania ryzyka i zmuszają do koncentrowania się na celach krótkoterminowych, kosztem długoterminowej umiejętności wprowadzania innowacji. Ostatecznie wiele firm staje pod ścianą dlatego, że konkurencja okazała się lepsza, szybciej wprowadzając na rynek nowatorskie produkty lub usługi.
Co pewien czas agencje rządowe, które finansują badania naukowe, próbują ocenić sukces działalności naukowej. Zazwyczaj oceny te rozczarowują: naukowcom, którzy są przez nie sponsorowani, niezmiernie rzadko udaje się strzelić w dziesiątkę. Takie kontrolowanie wydatków prowadzi często do wyciągania pochopnego wniosku, że finansować należy tylko te badania, które podążają utartym szlakiem i których rezultaty da się przewidzieć. Agencje zaczynają się bać ryzyka, zwłaszcza gdy zasoby finansowe nie są duże, i nalegają, by dokładnie zaplanować każdy krok programu badawczego oraz wyszczególnić go w podaniu o grant. Ten punkt widzenia można zripostować następująco: Po co w ogóle prowadzić badania, skoro z góry wiadomo, jaki będzie ich wynik?
Postęp w myśleniu jest najzwyczajniej niemożliwy, jeśli nie podejmuje się ryzyka intelektualnego, a uwagę skupia tylko na bezpośrednich, krótkoterminowych korzyściach. Efektem takiego podejścia jest przeciętność. Niepewność towarzysząca wszelkim działaniom artystycznym czy naukowym jest oczywista. Trudno przewidzieć, kiedy zmieni się ludzkie myślenie. Jedno jest wszakże pewne: żadnych zmian nie będzie, jeśli kreatywność oparta na zabawie zostanie stłumiona przez nadmierną ostrożność.
Naukowcy często nazywają swoją pracę zabawą. Isaac Newton, który przez Williama Cowpera określony został mianem ?dziecinnego mędrca”, skromnie opisał swój naukowy geniusz:
Nie wiem, za kogo może mnie uważać świat, lecz we własnych oczach jestem zaledwie chłopcem bawiącym się na brzegu morza, znajdującym kamyk bądź muszlę, które są gładsze i piękniejsze niż zwykle, podczas gdy cały ocean prawdy istnieje przede mną, nie odkryty.
W książce Jamesa Watsona Podwójna helisa można znaleźć wyznania autora na temat okoliczności, w jakich wespół z Francisem Crickiem, pracując w latach pięćdziesiątych w Cambridge, odkrył strukturę DNA. Było to jedno z największych osiągnięć naukowych dwudziestego wieku, za które Watson, Crick i Maurice Wilkins otrzymali w 1962 roku Nagrodę Nobla. Podwójna helisa ukazuje zabawowy charakter kreatywności naukowej, sposób, w jaki badacze przerzucali się pomysłami, wypróbowując nowe kombinacje i odrzucając te, które nie zdawały egzaminu.
Atak intelektualny Cricka i Watsona na zagadkę DNA był sprawny i doskonały. Wiele wspaniałych pomysłów przyszło im do głowy podczas lunchów w Eagle, pubie w centrum Cambridge. Watson i Crick badali rozmaite teorie struktury DNA na zbudowanych przez siebie modelach. W ten sposób amerykański chemik Linus Pauling odkrył alfa-helikalną strukturę cząsteczki białka. Podstawowy problem w tej metodzie polegał na odnalezieniu pasujących do siebie atomów. Narzędziem pracy naukowców stał się więc zestaw kolorowych kulek, przypominających zabawki przedszkolaków. Watson pisał: ?Musieliśmy tylko skonstruować zestaw molekularnych modeli i zacząć się bawić ? przy odrobinie szczęścia mogło się okazać, że to helisa”. To była helisa, oczywiście. Kiedy wszystko tkwiło już na swoim miejscu, Watson i Crick poczuli, nie bez powodu, że odkryli sekret życia. Następnego ranka po odkryciu Watson szedł przez Cambridge, patrząc na strzeliste gotyckie wieże kaplicy King’s College. Zastanawiał się, w jakim stopniu ich sukces zależał od długich okresów, w których nic się nie działo, kiedy razem z Crickiem spacerowali po pięknych dziedzińcach i ogrodach college’u.
