ubrania dla dzieci

Mniej więcej w tym samym czasie, gdy dzieci dorastają i mają własne potomstwo, ich matki stają się bezpłodne, a po­ziom testosteronu we krwi ich ojców gwałtownie spada²⁹. Wte­dy też włosy ich rodziców zaczynają siwieć i wypadać, na skó­rze pojawiają się zmarszczki, przybywa im w pasie, a mięśnie wiotczeją. Co trochę mniej rzuca się w oczy – z brwi, nosa i uszu zaczynają wyrastać bujniejsze włosy. Mówiąc ogólnie, wyglądają inaczej niż osoby młodsze. Szekspir jest zjadliwy:

Potem sędzia,

Z brzuchem tuczonym kapłonami, które Znoszą mu w darze podsądni, z surowym Okiem i brodą pod sznurek przyciętą, Sypiąc cytaty i przykłady z życia, Gra swoją rolę. Po niej – rola szósta: Chudy, osłabły starowina w kapciach, Z okularami, sakiewką przy boku, Łydkami, z których zwisają zbyt luźne Pończochy, zachowane z lat młodości, I z głosem, który ? dawniej męski, gruby ? Piszczy znów cienko jak dziecięcy dyszkant.

Na tym etapie przedstawiciele obu płci mogą się stać w swo­ich społecznościach źródłem wiedzy i przyjąć rolę przywódców. Rolom, które zaczynają odgrywać starsi członkowie społeczeń­stwa – tak dotyczącym opieki, jak i obrony przed innymi – mogą towarzyszyć łatwo rozpoznawalne atrybuty, na przykład posiwiałe włosy czy inaczej rozmieszczona na ciele tkanka tłuszczowa. Sierść na grzbiecie dominującego samca goryli sta­je się srebrzysta, co sygnalizuje jego status. Naukowcy zajmu­jący się naczelnymi lubią używać określenia siluerback (srebrnogrzbiety albo srebrzysty grzbiet) w odniesieniu do starszych przedstawicieli kuzyna goryla – człowieka.

Od chwili utraty płodności kobiety żyją jeszcze do pięćdzie­sięciu lat. Tymczasem u innych naczelnych samice umierają jeszcze przed bądź tuż po menopauzie. Człowiek stanowi wyją­tek pod względem długości życia po menopauzie. U kobiety w średnim wieku menopauza jest skutkiem utraty zdolności prokreacji, co w ujęciu ewolucji darwinowskiej wygląda na ada­ptację do specyficznej funkcji. Po wkroczeniu w wiek bezpłodny kobieta nadal może kontrolować stopień reprezentacji własnych genów w przyszłych pokoleniach – osiąga to, pomagając opieko­wać się swoimi wnukami. Być może menopauza pojawiła się, ponieważ kobiecie po przekroczeniu określonego wieku z biolo­gicznego punktu widzenia bardziej opłaca się opiekować wnu­kami, niż próbować mieć jeszcze własne dzieci.

Teorię tę potwierdzają badania nad plemionami łowców i zbieraczy, takimi jak Hadza, żyjący w Tanzanii. Niemowlę ludzkie jest uzależnione od opieki matki i innych dorosłych. W sferze zdobywania pokarmu zależność ta trwa jeszcze lata od chwili odstawienia od piersi. W plemieniu Hadza i innych to kobiety po menopauzie najczęściej zbierają pożywienie, któ­rym częściowo dzielą się później z wnukami. To zachowanie zwiększa szansę przeżycia i rozmnażania się ich wnuków, a tym samym może być faworyzowane przez darwinowską teo­rię ewolucji.

Zmiany w seksualności, towarzyszące menopauzie nie są typowe tylko dla kobiet. W samej rzeczy, coraz częściej leczy się ?męską menopauzę” za pomocą testosteronu tak, jak wy­korzystuje się estrogen w terapii zastępczej u kobiet. Viagrę wynaleziono, by pomóc mężczyznom zażenowanym swoją im­potencją, chociaż wyobrażali sobie oni, że ich życie płciowe by­najmniej się nie zmieni. Tymczasem zmiany zachodzące w or­ganizmie są prawdziwe i mogą mieć biologiczne uzasadnienie. Mogą odzwierciedlać konieczność zmiany priorytetów u tych jednostek, które dysponują na tyle dużą wiedzą i doświadcze­niem, by potrafiły obronić i poprowadzić własną grupę spo­łeczną.

Dorastanie to kolejny ważny okres przejściowy, podczas któ­rego dziecko nagle staje się wyższe i silniejsze. Rozwój piersi u dziewcząt czy męskich genitaliów może być powodem do dumy. Jednak mięśnie i, co gorsza, tłuszcz rozwijają się w no­wych miejscach, włosy pojawiają się tam, gdzie ich dotąd nie było, a gładka niegdyś skóra pokrywa się niechcianymi wy­pryskami. Zarówno chłopcy, jak i dziewczęta z zamożnych spo­łeczeństw zaczynają poświęcać czas i pieniądze na poprawę wyglądu twarzy, figury i stroju.

Mimo odczuwanego przez wielu nieprzystawania dorasta­nie niekoniecznie musi się charakteryzować częstymi kłótnia­mi z rodzicami. Niektórzy dobrze sobie radzą z tym proce­sem transformacji. Niemniej jednak dorastanie może być na­znaczone gwałtownymi emocjami oraz niepewnością co do własnej tożsamości. John Keats tak oto napisał w przedmowie do poematu Endymion:

Wyobraźnia chłopca jest zdrowa, dojrzała wyobraźnia mężczy­zny również. Istnieje jednak pewien okres pomiędzy, kiedy to dusza jest wzburzona, charakter nierozstrzygnięty, przyszłość niepewna, a ambicje wielkie: stąd prosta droga do bezbarwności.

Po osiągnięciu dojrzałości płciowej ludzie poświęcają sporo czasu i energii na zaloty i zachowania seksualne wobec przed­stawicieli płci przeciwnej (bądź, w niektórych wypadkach, tej samej). Powszechnie spotyka się grupki wałęsających się mło­dych mężczyzn. U wielu innych gatunków młode samce nie mogą się rozmnażać, dopóki nie są dostatecznie silne bądź doświadczone. Na przykład u dzikich koni młode samce two­rzą ?kawalerskie” stada.

Młodzi mężczyźni, a ostatnio także coraz więcej kobiet, czę­sto żyją tak, jakby nie mieli przyszłości. Rodzice, którzy prze­stali palić i zarzucili inne formy autodestrukcyjnych zachowań, denerwują się, widząc, jak ich dzieci narażają się na to samo ryzyko, i to najwyraźniej z pełną świadomością zagrożenia dla zdrowia i życia. Niezależnie od tego, czy ryzyko wynika z palenia, przyjmowania narkotyków, brawurowej jazdy motocyklem czy seksu bez zabezpieczenia, na tym etapie rozważanie kon­sekwencji swego postępowania zdaje się mało obchodzić młode­go człowieka. Szekspir napisał w Zimowej opowieści:

Wolałbym, żeby nie było żadnych lat między dziesiątym a dwu­dziestym trzecim rokiem, lub żeby młodość umiała przespać te po­zostałe lata, gdyż nic się nie dzieje pomiędzy nimi prócz robienia dziewczynom dzieci, krzywdzenia starców, kradzieży, bójek..

Liczba zabójstw, zwłaszcza tych, których dopuszczają się mężczyźni, jest na tym etapie rekordowa²⁷. Podejmowanie ry­zyka jest w pewien sposób analogiczne do zabawy – to sposób sprawdzania i poszerzania granic świata dorastającego czło­wieka. Może to też być pokaz jego umiejętności sprostania wyzwaniom – pokaz stanowiący element rywalizacji o wzglę­dy pożądanej przedstawicielki płci odmiennej. Zobaczmy zno­wu, co mówi na ten temat Szekspir:

W trzecim akcie – Kochanek, który żarem westchnień bucha Jak piec i składa smętne serenady O brwiach bogdanki. Jeszcze później żołnierz, Z gębą klątw dziwnych pełną i z wąsami Nastroszonymi w szpic jak u pantery, Skory do bitki, z drażliwym honorem, Goniący za mydlaną bańką sławy Prosto w armatnią gardziel.

W którymś momencie większość ludzi zaczyna sobie zda­wać sprawę z osiągnięcia dojrzałości. Dla wielu oznacza ona początek pełnej niezależności, podczas gdy dla innych opłaki­wanie utraconej atmosfery dzieciństwa. ?Dojrzałość to wysoka cena, jaką trzeba płacić za rozwój”, pisał Tom Stoppard. Wiele osób poszukuje własnej tożsamości jeszcze długo w dorosłości. W. H. Auden pisał:

Między dwudziestym a czterdziestym rokiem życia angażujemy się w proces odkrywania tego, kim jesteśmy, polegający na pozna­waniu różnicy między przypadkowymi ograniczeniami, których po­konanie jest naszym obowiązkiem, a nieuniknionymi ograniczenia­mi naszej natury, których nie możemy bezkarnie przekroczyć.

Zycie nie tak już młodego mężczyzny lub kobiety zacznie się prawdopodobnie koncentrować teraz na prokreacji, a nie tyl­ko na seksie. Niespodziewanie przyszłość staje się ważniejsza. Starannie wybieramy partnera i – we właściwym czasie – po­jawiają się u nas zachowania rodzicielskie. Osiemdziesiąt pro­cent członków rozwiniętych społeczeństw decyduje się na dziecko. Tendencja ta jednak zmienia się na korzyść bezdzietności. Na przykład, spośród wszystkich kobiet w Anglii i Walii urodzonych w 1964 roku około czterdziestu procent w wieku trzydziestu lat nie miało jeszcze dzieci. Pozostałe opieka nad dzieckiem kosztuje sporo energii i środków. Planowanie czasu nabrało zupełnie innego sensu wskutek pojawienia się nowych obowiązków.

Długi okres między odstawieniem od piersi a uzyskaniem całkowitej samodzielności to uderzająca właściwość rozwoju człowieka, jej funkcja adaptacyjna zaś rodzi wiele pytań. Z okresem tym wiąże się także kilka innych zagadnień, na przykład coraz częstsze posiadanie tylko jednego dziecka, in­tensywna opieka rodzicielska czy uczestnictwo w życiu towa­rzyskim. Przedłużony okres nauki, wolny od poszukiwania partnera i opieki nad potomstwem, zdecydowanie ułatwia gro­madzenie szczegółowej wiedzy i opanowanie skomplikowa­nych umiejętności niezbędnych w kontaktach z równie dobrze przygotowanymi przedstawicielami gatunku. Ponieważ po­wrót do krótszego okresu rozwoju poważnie pogorszyłby sytu­ację jednostki, istnieje presja ewolucyjna na rozwój tych umie­jętności, które są niezbędne w życiu społecznym, czy to pod względem rywalizacji, czy to współpracy.

Jakkolwiek długi okres rozwoju przynosi zdecydowane ko­rzyści, człowiek wykazuje się elastycznością, która w razie potrzeby pozwala znacznie skrócić czas potrzebny mu na zbu­dowanie banku szczegółowej wiedzy i umiejętności. W rozdzia­le szóstym opiszemy przypadki dzieci, które osiągnęły zadzi­wiająco wysoki poziom rozwoju, mimo że żyją na ulicach wiel­kich miast. W sytuacji zagrożenia życia radzą sobie one jak dorośli. Chociaż długofalowe koszty mogą być dla nich ogrom­ne, lepiej je ponieść, niż nie przeżyć.

W miarę rozwoju dzieci stają się ruchliwsze, zaczynają się porozumiewać i bawić, tworzą grupy rówieśnicze, w których panują ich własne style zachowań. Judith Harris dowodzi, że choć rodzice są przekonani, iż oni kształtują charakter dziec­ka, to właśnie owe grupy mają na nie największy wpływ. Dzieci mają skłonność do przejmowania postaw i akcentu od swoich rówieśników, a nie od rodziców czy nauczycieli. Rówie­śnicy są ważni. Niemniej i w tej sferze rodzice odgrywają istot­ną rolę, ponieważ – świadomie bądź nie – mają znaczący wpływ na to, kim owi rówieśnicy są.

Dom to tylko jedno z miejsc, w których dziecko musi się nauczyć stosownych zachowań. W innym środowisku, na przy­kład w szkole, może się ono zachowywać zupełnie inaczej i odczuwać duży dyskomfort, gdy rodzice przychodzą do szko­ły albo szkolni koledzy odwiedzają je w domu. Dzieci niechęt­nie poddają się skłonności rodziców do jednakowego wycho­wywania chłopców i dziewcząt; same dzielą się na grupy ró­wieśnicze według płci, uczą się wzajemnie typowych dla tej­że zachowań, i to pomimo wysiłków rodziców, którzy w do­brej wierze chcą uniknąć wychowywania według stereotypów płci.

W ujęciu romantycznym dzieciństwo jawi się jako okres po­zbawiony kłopotów, choć są i tacy, którzy uważają je za czas konfliktów. George Bernard Shaw opisał je za pomocą typowej dla siebie cynicznej gry słów: ?Młodość to wspaniała rzecz; ja­każ to zbrodnia marnować ją na dzieci”. O ciemniejszej strome dzieciństwa pisał Samuel Butler w na poły autobiograficznej powieści The Way of AU Flesh, w której podważył dziewiętna­stowieczną idealizację dzieciństwa i relacji między rodzicami a dziećmi. Książka została wydana po śmierci Butlera, w 1903 roku, lecz powstawała w latach 1872-1884, gdy wrzały dysku­sje na temat O powstawaniu gatunków Darwina. Sam Butler zdecydowanie i publicznie krytykował Darwina, uważając, że zlekceważył on wcześniejsze dzieła na temat ewolucji, zwłasz­cza pracę swego dziadka, Erasmusa Darwina. Podobnie jak Ernest Pontifex, główny bohater powieści, był wychowywany na probostwie przez surowego i nieugiętego ojca, pastora. The Way of Ali Flesh to historia syna buntującego się przeciwko rodzicielskiej kontroli i hipokryzji. Rodzice Ernesta Pontifexa, Theobald i Christina, z pewnością nie pasowali do wiktoriań­skiego ideału czułego rodzicielstwa:

Theobald nigdy nie lubił dzieci. Zawsze możliwie najszybciej ucie­kał od ich towarzystwa, tak samo zresztą jak one od jego; och, dla­czego, zwykł siebie pytać, dzieci nie przychodzą na świat jako doro­śli? Dlaczego Christina nie mogła rodzić gotowych duchownych – o umiarkowanych poglądach, skłaniających się raczej ku ewangelizmowi, prowadzących wygodne życie i pod każdym względem przypominających samego Theobalda – choć byłoby to przecież bar­dziej sensowne? Albo gdybyż można było kupować gotowe dzieci w sklepie, w odpowiednim wieku i odpowiedniej płci, zamiast kształ­tować je w domu i zaczynać z nimi wszystko od początku. To byłoby znacznie lepsze, ale tak nie było, i nie podobało mu się to.

Philip Larkin jeszcze surowiej oceniał relację między rodzi­cami a dziećmi:

Wkurzają cię, twoja mamusia i tatuś. Może niechcący, lecz tak jest. Przypisują ci wszystkie swoje winy, I dodają jeszcze kilka, specjalnie dla ciebie.

Charakter relacji między rodzeństwem jest w pewien spo­sób bardziej zbieżny z ewolucyjnymi teoriami konfliktu. Jak w wypadku rodziców i dzieci, biologiczne interesy rodzeństwa nie są takie same²¹. Przy założeniu, że zasoby rodzicielskie są ograniczone, wszystko, co otrzymuje twoje rodzeństwo, jest potencjalną stratą dla ciebie. Sporo uderzających przykładów otwartego konfliktu między rodzeństwem znaleźć można w świecie zwierząt. U wielu gatunków ptaków, takich jak cza­ple i pelikany, dwa bądź trzy pisklęta wykluwają się w kilku­dniowych odstępach. Jeśli w otoczeniu jest dużo pożywienia, wszystkie przeżywają. Jeśli jednak pokarmu brakuje, starsze pisklęta zabijają najmłodsze przy braku jakiejkolwiek reakcji ze strony rodziców. Co więcej, zdarza się, że ci karmią pozosta­łe przy życiu potomstwo szczątkami martwego pisklęcia.

U człowieka rodzeństwo rzadko bywa wobec siebie tak bru­talne. Konflikty interesów mogą przybierać subtelniejsze for­my. Na przykład, w sytuacji braku pożywienia rozwój fizyczny dziecka podczas odstawiania od piersi jest spowolniony, jeśli matka ponownie zaszła w ciążę. Produkcja mleka dla star­szego dziecka zostaje ograniczona, by młodsze mogło prze­trwać. Karol Darwin zauważył, że jego piętnastomiesięczny syn stawał się zazdrosny, gdy widział ojca tulącego dużą lalkę bądź trzymającego na rękach młodszą córkę. ?Widząc, jak sil­ne jest uczucie zazdrości u psów, można przypuszczać, że bę­dzie ono okazywane przez niemowlęta w znacznie młodszym wieku”, stwierdził.

Charles Dickens dotkliwie odczuwał niesprawiedliwe trak­towanie przez rodziców, którzy faworyzowali jego starszą sio­strę Fanny, co opisał w niemal jawnie autobiograficznej po­wieści o swym dzieciństwie-Dawidzie Copperfieldzie. W wie­ku dwunastu lat Dickensa posłano do pracy w fabryce, podczas gdy jego siostra rozpoczęła naukę w Królewskiej Akademii Muzycznej.

Podobne aspekty rywalizacji między rodzeństwem zostały starannie udokumentowane przez psychologa rozwojowego Judy Dunn i jej współpracowników. Dowiedli oni, że dzieci są niezmiernie wrażliwe na postępowanie rodziców wobec ich rodzeństwa. Przyjście na świat nowego dziecka wywiera zna­czący wpływ na zachowanie pierwszego potomka, nawet jeśli ma on dopiero czternaście miesięcy. Pierworodni zazwyczaj domagają się większej uwagi, natomiast kolejne dzieci, wcho­dząc w drugi rok życia, dokładnie obserwują relacje matki ze starszym rodzeństwem i wyrażają niezadowolenie, gdy po­święca się im mniej uwagi.

Zazwyczaj w pierwszych godzinach i dniach po porodzie mię­dzy matką a dzieckiem tworzy się silna więź emocjonalna (przywiązanie). Jeśli z przyczyn zdrowotnych matka nie może natychmiast zetknąć się z dzieckiem, proces powstawania więzi może być wolniejszy i bardziej skomplikowany. Na temat dogodnego momentu tworzenia się więzi między matką a dziec­kiem powstało wiele przedramatyzowanych poglądów, stąd panujące wśród niektórych matek przekonanie, że bez natych­miastowego kontaktu więź będzie niemożliwa. Tymczasem jest to błędny pogląd, ponieważ matki, które oddzielono od dzieci, w późniejszym czasie umiały się do nich mocno przywiązać.

?Zacznij, dziecino, po czułym uśmiechu matkę poznawać” pisał rzymski poeta Wergiliusz ponad dwa tysiące lat temu. Matki i dzieci wpatrują się w siebie, a ich relacja zaczyna się synchronizować na podobieństwo tańca. Lynn Murray i Colwyn Trevarthen odkryli olbrzymie znaczenie odpowiedniej synchronizacji. Kontakt matek z dziećmi nawiązany za po­średnictwem kamer telewizyjnych i ekranów trwał do chwili wprowadzenia sztucznych opóźnień. Jeśli dziecko spostrzegło reakcję matki na swoje działanie kilka sekund za szybko, syn­chronizacja czasowa ulegała zaburzeniu, a dziecko robiło się niespokojne¹⁴. Z dala od laboratoriów psychologicznych zna­komita synchronizacja wspólnych działań jest źródłem olbrzy­miej satysfakcji zarówno dla matki, jak i dziecka i podtrzymu­je ich silną więź.

W latach siedemdziesiątych psychologowie znaleźli dowody na to, że dziecko naśladuje zachowania matki: tak samo jak ona pokazywało język i układało usta w kształt litery O¹⁵. Sto lat wcześniej Karol Darwin opisał – jak sądził – naśladowanie dźwięków przez swego czteromiesięcznego syna. Dokładne obserwacje Darwina, do których będziemy wracać, często uwa­ża się za podwaliny badań nad rozwojem behawioralnym. Au­tor O powstawaniu gatunków, jak wielu po nim, zauważył przy­jemnościowy i zabawowy charakter relacji dziecka z rodzicami. U czterdziestopięciodniowego niemowlęcia na widok twarzy ojca lub matki zaczyna się pojawiać uśmiech, oczy stają się żywsze, a powieki lekko się przymykają. Dziwaczne dźwięki, które wy­dawał Darwin, jego mały syn odbierał jako ?doskonałe żarty. Zasłanianie i odsłanianie twarzy, o czym wielu rodziców wie z doświadczenia, wywoływało u niego dużą radość.

Nawet podczas narodzin dziecko zauważa i zapamiętuje ze swojego otoczenia znacznie więcej, niż sądzono. W porówna­niu z innymi ssakami jednak nauka przemieszczania ciała zajmuje człowiekowi więcej czasu. Powoli, stopniowo dziecko nabywa umiejętności motoryczne. Zaczyna przekładać przed­mioty z jednej ręki do drugiej średnio w połowie piątego miesią­ca, a wykonywać chwyt pęsetkowy ? w dziewiątym miesiącu. Jakkolwiek między poszczególnymi jednostkami mogą istnieć spore odchylenia, więcej niż połowa dzieci umie stać bez pod­parcia w jedenastym miesiącu życia, a chodzić ? w dwunastym. Niemowlęta chłoną olbrzymią liczbę informacji oraz uczą się, jak zbudowany jest świat i jakie procesy dynamiczne w nim zachodzą, na drodze asymilacji i akomodacji, by posłużyć się określeniami szwajcarskiego psychologa Jeana Piageta.

Piaget, podobnie jak Darwin, uważnie obserwował swoje dzieci. Opracował słynną teorię rozwoju zdolności rozumienia i kontrolowania otoczenia u dzieci. Piaget uważał, że rozwój ten przebiega stadialnie, z wyraźnie zaznaczonymi wzrostami umiejętności. Podobnie jak dzieje się to ze zmianą biegów w nabierającym prędkości samochodzie, umiejętność asymilowania nowej informacji i akomodowania jej wraz z wiekiem ulega jakościowym zmianom. Granice dokonywania się owej zmiany biegów są jeszcze przedmiotem dyskusji. Stopniowo, wykorzystując coraz nowsze techniki badania umiejętności dzieci i niemowląt, które jeszcze nie mówią i nie rozumieją pytań, psychologowie rozwojowi dochodzą do przekonania, że proces ten zachodzi wcześniej, niż uważał Piaget.

Wcześniaki (urodzone do trzech miesięcy przed wyznaczo­nym terminem) są bardzo małe, lecz w pełni ukształtowane. Ich dotyk, węch, słuch i wzrok rozwinęły się już – w wymienionej kolejności. Istnieją też główne połączenia nerwowe z przed­nią częścią mózgu. Każda matka wie, jak ruchliwe może być nienarodzone dziecko, zwłaszcza w ostatnim trymestrze ciąży. Badania ultrasonograficzne ukazują niezwykły obraz niena­rodzonego dziecka wykonującego różne czynności, na przykład przeciągającego się, kopiącego i ssącego kciuk. W dalszych roz­działach omówimy, jak bardzo otoczenie chemiczne, które two­rzy organizm matki, wpływa na rozwijający się płód oraz jaki to ma wpływ na przygotowanie do spotkania ze światem ze­wnętrznym, który określa stan matki.

Pogląd, że człowiek jest kształtowany również przez doświad­czenia z życia płodowego, innymi słowy, że rozwój behawioralny zaczyna się przed narodzeniem, nie jest nowy. W roku 1630 John Donné napisał poniższe złowrogie zdania: ?W łonie matki mamy oczy, ale nie widzimy, mamy uszy, ale nie słyszymy. Tam, w łonie, pozbawieni światła, poddani jesteśmy mocy ciemności. I tam też uczeni jesteśmy okrucieństwa, bo krew jest naszym pokarmem, i choć jeszcze nie narodzeni, możemy zostać przeklęci”.

Jakkolwiek pogląd Donne’a o uczeniu się okrucieństwa przed narodzeniem jest dziwaczny, życie wewnątrzmaciczne istotnie obfituje w doświadczenia. Płód poddawany jest więk­szej stymulacji sensorycznej, niż do niedawna przypuszczano, a jego bogate życie zmysłowe, zwłaszcza w ostatnim tryme­strze, jest obecnie dobrze poznane. Na przykład, dziecko sły­szy w macicy głos matki. Tak więc, posiadając sprawny na­rząd słuchu, zaczyna się uczyć brzmienia jej głosu.

Noworodki zdecydowanie lepiej reagują na głos swojej mat­ki niż jakiejkolwiek innej kobiety⁸. W pewnym doświadczeniu wykorzystano pomysłową metodę, by stwierdzić, czy prefero­wanie głosu matki jest uwarunkowane doświadczeniami sprzed narodzin.

Noworodkom podano do ssania smoczki. Każde dziecko od­ruchowo ssało smoczek w odmiennym, typowym dla siebie ryt­mie. Po jego ustaleniu podzielono dzieci na dwie grupy i jednej z nich odtwarzano z taśmy głos matki, ale tylko wtedy, gdy ssały wolniej niż zwykle. W innym wypadku dzieci słyszały głos obcej kobiety. Z drugą grupą postępowano odwrotnie, to znaczy głos matki odtwarzano wtedy, gdy ssały prędzej niż zwykle. Noworodki szybko nauczyły się tak zmieniać prędkość ssania, żeby otrzymać nagrodę w postaci głosu swojej matki. Pokazały w ten sposób, że nie tylko preferują głos matki, ale także że posiadły umiejętność modyfikacji zachowania w celu uzyskania nagrody⁹.

Wyniki innego eksperymentu są jeszcze bardziej intrygują­ce. Dziesięć kobiet systematycznie czytało na głos swoim nie­narodzonym dzieciom opowiadanie To think that I saw it on Mulberry Street. Po urodzeniu dzieci miały możliwość ssać smoczek ? częściej bądź rzadziej niż zwykle ? aby usłyszeć nagranie matki, czytającej właśnie To think that I saw it on Mulberry Street, a nie jakieś inne opowiadanie. Noworodki nauczyły się zmieniać swoje zachowanie po to, by usłyszeć nie tylko głos matki, ale także wzorzec dźwiękowy konkretnego opowiadania, które czytano im często w trakcie ciąży. Ich za­chowanie oraz upodobania po urodzeniu zostały bez wątpie­nia ukształtowane przez doświadczenia w łonie matki.

Uczenie się przez nienarodzone dzieci dźwięku głosu, a tak­że zapachu matki przygotowuje je do procesu socjalizacji, któ­ry rozpoczyna się po przyjściu na świat. Podczas gdy inne wskazówki matki mogą konkretnie ukierunkować dalszy roz­wój dziecka, większość tego, co odbywa się w macicy, jest typo­we tylko dla tego etapu życia i ma podstawowe znaczenie z punktu widzenia gwałtownego wzrostu. Poza tym płód chro­niony jest przed zimnem, niedostatkiem i chorobami w spo­sób, który już nigdy później się nie powtórzy.

W ujęciu tradycyjnym macierzyństwo wyobrażano sobie ja­ko całkowitą harmonię między matką a jej nienarodzonym dzieckiem. Tymczasem teoria ewolucyjna wprowadziła do tego błogiego wizerunku nieco wątpliwości. U gatunków rozmna­żających się drogą płciową potomstwo nie jest genetycznie identyczne z rodzicami. W konsekwencji dzieci mogą żądać od rodziców więcej, niż ci są gotowi dać, co rodzi możliwość po­wstania konfliktu interesów mierzonych w dłuższej perspek­tywie. Amerykański biolog Robert Trivers nazwał to ?konflik­tem między rodzicami a potomstwem”, w znaczeniu sprzecz­ności interesów reprodukcyjnych, a nie otwartej kłótni³. Rodzic może zaniedbywać niektóre potrzeby istniejącego potomka na rzecz tych, których ma jeszcze począć; potomek z kolei dąży do zwiększenia swojej szansy przetrwania. Owe ścierające się interesy, tak u rodzica, jak i u dziecka, nie muszą być – i na ogół nie są – procesami świadomymi. Co więcej, konflikt jest możliwy na długo przed przyjściem potomka na świat. Zasta­nówmy się, co się dzieje w macicy podczas ciąży.

Łożysko ingeruje w organizm matki w sposób, który w dłuż­szej perspektywie nie zawsze jest dla niej korzystny z punktu widzenia posiadania kolejnych dzieci. Australijski biolog Da­vid Haig stwierdził, że podczas gdy w interesie potomka leży jak największy przepływ substancji odżywczych przez łożysko, z punktu widzenia matki najlepiej jest ograniczyć go do pozio­mu nieco niższego niż maksymalny⁴. Matka i dziecko ?spiera­ją się” o ilość pobieranych przez dziecko składników pokarmo­wych. Haig wykazuje, że hormony łożyska, które przedostają się do krwiobiegu matki, wywołują w jej fizjologii zmiany ko­rzystne dla płodu. Podwyższając ciśnienie krwi matki, zwięk­szają dopływ krwi do łożyska, a co za tym idzie – składników odżywczych do płodu. Zazwyczaj towarzyszy temu lekki obrzęk kostek ciężarnej. Zdarza się jednak, że dochodzi u niej do rzu­cawki (eklampsji), która może doprowadzić do drgawek i śpiącz­ki. Haig twierdzi, że produkowane przez potomka hormony łożyska hamują działanie insuliny, przez co po posiłku poziom cukru w organizmie matki jest podwyższony dłużej niż przed ciążą. Niekiedy proces ten tak się nasila, że kobieta zapada na cukrzycę.

Rezultat takiego ewolucyjnego konfliktu interesów bywa przedstawiany jako swoisty wyścig zbrojeń, w którym nara­stająca manipulacja ze strony płodu skutkuje podjęciem przez matkę jeszcze bardziej wyrafinowanych środków zaradczych. Niemniej jednak ewolucja narzuca tu ograniczenia. Jeśli poto­mek będzie zbyt agresywnie realizować swe żądania, zabije matkę i – oczywiście – siebie. Podobnie, jeśli matka będzie zbyt nieprzychylna, jej ?pasożytujący” płód nie przetrwa, a ona nie Wyda na świat potomstwa.

Pod względem budowy łożyska różnych grup ssaków bardzo się różnią. Na ogół płód łączy się z macicą, wytwarzając trzy warstwy tkanki. Z kolei matka, w zależności od gatunku, wy­twarza jedną, dwie bądź trzy warstwy. Zdarza się też, że mat­ka nie wytwarza żadnej warstwy, a wtedy jej krew swobodnie obmywa tkanki płodu wnikające w macicę. W jeszcze innym rodzaju łożyska krew matczyna obmywa tylko jedną warstwę tkanek płodu.

Próby sklasyfikowania gatunków ssaków ze względu na licz­bę warstw tkanki oddzielającej krwiobiegi matki i płodu nie pokrywają się z pozostałymi klasyfikacjami, dokonanymi na podstawie podobieństw w budowie ich organizmów czy genów. Tak więc na przykład konie, wieloryby i lemury (prymitywne naczelne) mają trzy matczyne i trzy płodowe warstwy łoży­ska, które oddzielają krwiobieg matki od krwiobiegu dziecka. Z drugiej strony ryjówki, szczury i króliki są podobne do głów­nej grupy naczelnych, w tym człowieka, ponieważ krew matki swobodnie opływa jedną warstwę łożyska wytwarzaną przez płód. Nikt nie wie, dlaczego tak jest. Ustalona podczas ewolu­cji liczba warstw zależy, jak się zdaje, od tego, na ile korzystne dla obu stron jest oddziaływanie płodu na organizm matki: im mniej warstw, tym silniejsze oddziaływanie. Liczba warstw łożyska mogła się zwiększać bądź zmniejszać w trakcie ewolu­cji gatunków, stosownie do zmian w optymalnej równowadze interesów rodzica i dziecka. Na podstawie obecnej struktury łożyska rozmaitych gatunków nie można nic powiedzieć o ich ewolucyjnej historii.

Odmienne interesy rodzica i dziecka zostały opisane przez Kahlila Gibrana w poemacie Prorok.

Dzieci wasze nie są waszymi dziećmi.

To syny i córy tęsknoty Życia za sobą samym.

Jawią się na tej ziemi przez was, lecz nie od was pochodzą

i choć przebywają z wami, nie do was należą.

Zwierzę na początku życia nie jest miniaturowym dojrza­łym osobnikiem, który musi tylko urosnąć. Gdyby tak było, mielibyśmy do czynienia ze złym projektem. W zasadzie roz­wijające się zwierzę tak bardzo różni się od dorosłego, że rów­nie dobrze mogłoby należeć do innego gatunku. Zapłodnione jajo ludzkie na samym początku rozwoju ma średnicę jednej dziesiątej milimetra. Nie posiada nawet zaczątku mózgu. Dwadzieścia pięć lat później powstały z niego człowiek może być kompozytorem bądź pilotem.

Głębokie przeobrażenia, do których dochodzi w trakcie ży­cia człowieka, można zilustrować przykładem metamorfozy gąsienicy w motyla albo kijanki w żabę. W rozwoju człowieka również mamy do czynienia z czymś na kształt metamorfozy. Płód ludzki otoczony jest płynem, a tlen pobiera bezpośrednio z krwiobiegu matki. Po urodzeniu dziecko zaczyna oddychać powietrzem i żyć w środowisku lądowym. Zmiany, do których dochodzi później, nie są być może już tak gwałtowne, niemniej osiągnięcie dojrzałości płciowej prowadzi do pojawienia się no­wego ciała i oznacza całość problemów związanych z dorosło­ścią.

Środowisko człowieka zmienia się radykalnie w trakcie jego rozwoju. Jednostka rozpoczyna życie w łonie matki, rodzi się, stopniowo coraz bardziej usamodzielnia, a ostatecznie sama (być może) zostaje rodzicem. Na każdym etapie rozwoju musi dysponować specjalnymi sposobami dopasowywania się do zmieniających się warunków. Wiele aspektów jej zachowania i fizjologii kształtuje się tak, by sprostała wymaganiom danego etapu rozwoju. Po jego przejściu określone wzorce zachowania bezpowrotnie znikają, tak jak znikają zęby mleczne. Rozważmy choćby rozmaite sposoby odżywiania się człowieka. Płód zdoby­wa składniki odżywcze biernie, poprzez łożysko; niemowlę ssie matczyną pierś; dorosły szuka i zjada pokarmy o stałej konsy­stencji. Rozważmy też, ile czasu człowiek poświęca na repro­dukcję: przed dojrzewaniem w ogóle, a potem – być może – mnóstwo. Dziecko, bawiąc się zabawkami, naśladuje bez żad­nego ryzyka zachowania dorosłego, podczas gdy dorosły zajmu­je się dziećmi oraz posługuje się narzędziami i bronią, które są pierwowzorem zabawek. Dzięki większości swoich zajęć dziec­ko staje się dorosłym, a po osiągnięciu dojrzałości nie potrzebu­je ich już. Dlatego też, na przykład, małe dzieci posiadają spe­cjalny mechanizm umożliwiający im uczenie się języka.

Osiągnięcie dojrzałości zależy w dużej mierze od wpływów środowiskowych, niemniej człowiek zdolny jest do rozmnaża­nia w drugiej dekadzie swojego życia. Kiedy osiąga pięćdzie­siąt lat, z większym prawdopodobieństwem będzie się zajmo­wać wnukami niż płodzeniem własnych dzieci. Owe ogólne cechy życia gatunku są wynikiem ścierających się nacisków ewolucyjnych. To efekt kompromisu przypominającego nieco ten, na który zdobywa się hazardzista, wahający się między jednym dużym zakładem a kilkoma mniejszymi. Liczba po­czętego potomstwa oraz ilość czasu zainwestowana w opiekę nad nim zależą od środków dostępnych przedstawicielom da­nego gatunku, od wielkości dorosłych osobników, od prawdo­podobieństwa przeżycia kolejnego roku, od zasobu umiejętno­ści, których potrzebują w dorosłości, i wielu innych.

Większość dorosłych osobników większości gatunków jest w stanie w ciągu swego życia wydać na świat więcej niż jednego potomka. W następnych pokoleniach najczęstsze będą cechy tych spośród potomków, którzy odniosą największy sukces roz­rodczy – pozostawią po sobie najwięcej przeżywającego potom­stwa. Rodzice, którzy zbyt wiele poświęcają dla jednego dziec­ka, będą mieli mniej potomstwa. Są to ogólne reguły kształtu­jące życie każdego osobnika. Ich realizacja zależy jednak od gatunku, a wewnątrz gatunku – od lokalnych warunków.