ubrania dla dzieci

Jeśli teorie na temat dużego znaczenia zabawy dla rozwoju człowieka są słuszne, to skłonność niektórych rodziców do nad­miernego chronienia swoich pociech przed wszystkimi praw­dziwymi i wyimaginowanymi niebezpieczeństwami może mieć zgubne skutki dla rozwoju tychże. Troska o bezpieczeństwo dzieci w Wielkiej Brytanii i Stanach Zjednoczonych doprowa­dziła do głębokich zmian w charakterze dzieciństwa. Normal­ne niegdyś rodzaje aktywności, takie jak łazęgowanie z przy­jaciółmi czy nawet chodzenie do szkoły bez opieki, stają się obecnie coraz rzadsze. Powszechnie uważa się, że dzieci nie po­winny być zostawiane samym sobie, a ich zajęcia są ciągle kon­trolowane z obawy, by nie stała się im żadna krzywda. Brytyj­ski socjolog, Frank Furedi, komentując rosnący, lecz w znacz­nymi stopniu bezpodstawny niepokój rodziców na Zachodzie, stwierdził: ?Instytucjonalizacja ostrożności w największym stopniu dotyka życia dziecka. W ostatnich dwudziestu latach obawy o bezpieczeństwo dzieci stały się niezmiennym przed­miotem dyskusji. Uważa się, że niebezpieczeństwo czyha na dzieci na każdym kroku”. Wbrew wszystkiemu jednak liczba przypadków molestowania i zabójstw dzieci w okresie pokoju jest w miarę stała w większości krajów uprzemysłowionych.

Dzieci mają coraz mniej okazji do nieskrępowanej zabawy. W coraz większym stopniu pozbawia się je szans ćwiczenia bójek i kontaktów towarzyskich, stąd trudniej im radzić sobie w sytuacjach konfliktu i współpracy. Coraz mniej ćwiczą, są otyłe i nie mają kondycji. W szkołach coraz częściej uważa się, że zabawa to marnotrawienie czasu. Jest jej coraz mniej w roz­kładach zajęć, również z powodu rosnącej konkurencji między szkołami, a także wymagań ambitnych rodziców. Omawialiśmy długofalowe korzyści nieustrukturalizowanej ak­tywności przedszkolnej, ukazanej przez projekt High/Scope. Uspołecznianie oraz stopień, w jakim zajęcia uspołeczniające motywują dziecko do dalszej nauki, wyraźnie determinują po­strzeganie dziecięcej zabawy. To czas doświadczeń, które mogą się już nie powtórzyć.

Po swoim słynnym zwycięstwie nad Napoleonem w 1815 roku książę Wellington powiedział ponoć, że bitwa pod Water­loo została wygrana na boiskach Eton. Za owym apokryficz­nym stwierdzeniem kryło się przesłanie, że poglądy, dyscypli­na i duch zespołowy zdobyte podczas zabaw z rówieśnikami w dzieciństwie zaowocowały później na prawdziwych polach walki. Pełne rygorów życie w angielskiej szkole wpoiło praw­dopodobnie oficerom Wellingtona umiejętności, dzięki którym zwyciężyli potem w walce. (Ponad sto lat później George Or­well, który sam był uczniem Eton, kwaśno zauważył, że bez względu na to, czy bitwa pod Waterloo została wygrana na boiskach Eton, wszystkie otwierające bitwy następnych bry­tyjskich wojen zostały tam przegrane.)

Przekonanie, że zabawa dziecka ma jakiś poważny cel, na przykład zdobywanie umiejętności i doświadczenia potrzeb­nych w wieku dorosłym, było podstawą historycznego myśle­nia o zachowaniach zabawowych. Dla przykładu w szesnastym wieku francuski eseista Montaigne napisał, że: ?dzieci nie ba­wią się na żarty; te zabawy powinny być postrzegane jako ich najpoważniejsze zajęcie”. Platon, ponad dwa tysiące lat przed przyjściem na świat Wellingtona, jeszcze dobitniej wyrażał się o roli zabawy w rozwoju, pisząc w swoich Prawach:

Twierdzę, że każdy, kto chce być dobry w swoim zawodzie, musi go ćwiczyć już od maleńkości, wykorzystując wszystkie odpowiada­jące mu narzędzia zarówno podczas zabawy, jak i pracy. Na przy­kład przyszły dobry budowniczy musi stawiać domy z zabawek, a przyszły dobry rolnik bawić się w uprawę ziemi. Wychowawcy z kolei muszą zapewnić każdemu dziecku zabawki wzorowane na prawdziwych narzędziach. Oprócz tego dzieci powinny otrzymywać podstawowe informacje we wszystkich niezbędnych przedmiotach;

na przykład stolarz – jak używać przymiaru i dokonywać pomia­rów, żołnierz – jak jeździć konno bądź wykonywać inne żołnierskie powinności. Tak więc za pomocą zabawy powinniśmy starać się ukierunkowywać upodobania i potrzeby dzieci ku temu, co stanowi ich ostateczne przeznaczenie. Co najważniejsze, powtarzam, edu­kowanie stanowi naturę wychowania, które nakłania duszę bawią­cego się dziecka do umiłowania zawodu, w którym musi być mi­strzem, kiedy stanie się dorosłym człowiekiem.

Platon podkreślał, że zabawa w dzieciństwie jest ważna w kontekście rozwoju umiejętności dorosłego człowieka. W pew­nym sensie zabawa tworzy podwaliny zachowań dorosłego. Jednak porównywanie rozwoju behawioralnego do procesu stawiania budynków jest jedynie po części trafione, gdyż w połowie dorosłe zwierzęta, w przeciwieństwie do w połowie wzniesionych budynków, muszą przetrwać i znaleźć materiały do dalszej budowy. Niemniej jedna z metafor ?budowlanych” – stawianie rusztowań – pomaga zrozumieć charakter rozwoju. Rusztowanie jest potrzebne podczas budowy, lecz demontuje się je po ukończeniu budynku. Zabawa to rusztowanie rozwo­jowe. Jego funkcja biologiczna polega na wspieraniu tworze­nia dorosłej osoby, a kiedy praca jest zakończona, znika.

Jednostki są aktywnymi uczestnikami własnego rozwoju – wchodzą w reakcje ze światem zewnętrznym, aby zdobyć od­powiednie doświadczenie. Aktywność w środowisku jest nie­zmiernie korzystna, badanie świata odbywa się bowiem z róż­nych perspektyw – a świat rzadko kiedy wygląda tak samo z różnych perspektyw. Psycholog dziecięcy Jean Piaget doce­niał wagę aktywnego zaangażowania w konstruowanie funk­cjonalnej znajomości środowiska⁷. Bierze z niej początek wiele umiejętności: rozpoznawanie przedmiotów; rozumienie związ­ków przyczynowo-skutkowych; odkrywanie, że trzeba prze- aranżowywać otoczenie, aby coś zrozumieć; uczenie się, co wolno, a czego nie wolno w stosunku do innych. Wszystkie te odkrycia przynoszą jednostce ogromne korzyści, a wiele z nich jest efektem zabawy.

Powszechnie uważa się, że – tak jak to jest u człowieka – pozornie bezcelowe zachowanie zabawowe młodych zwierząt przynosi im korzyści biologiczne na dalszych etapach rozwoju. Charakter owych korzyści jest kwestią sporną, brakuje bo­wiem konkretnych dowodów pozwalających rozróżnić rozma­ite możliwości. Lista obejmuje nabywanie i doskonalenie sprawności fizycznej niezbędnej w późniejszymi życiu, dosko­nalenie umiejętności rozwiązywania problemów, utrwalanie relacji społecznych i odpowiednie dostrajanie układu mięśnio­wego oraz nerwowego.

Godną uwagi cechą układu nerwowego ssaków jest nadmiar połączeń między komórkami nerwowymi na początku rozwo­ju. W miarę rozwoju jednostki wiele z tych połączeń zanika, a część komórek obumiera. Zachowywane są jedynie połącze­nia aktywne. Proces ten, zachodzący w układzie nerwowym, nie jest – czego się niektórzy obawiają – wczesnym objawem starzenia, lecz raczej odzwierciedleniem coraz większej efek­tywności systemów klasyfikujących, kierujących i kontrolują­cych organizm. Te wewnętrzne zmiany dają o sobie znać w zachowaniu. Młode zwierzę, ćwicząc podczas zabawy ste­reotypowe ruchy, które później będzie wykonywać ?na serio”, poprawia ich koordynację i efektywność. Krótkie skoki młodej gazeli podczas zabawy mogą przynieść niemal natychmiast korzyści, gdy grozi jej niebezpieczeństwo ze strony geparda czy innego drapieżnika⁹. Młode geparda z kolei muszą szybko opanować umiejętność biegania i skakania, aby umknąć przed lwami i hienami.

Młode zwierzęta przez zabawę zapoznają się z topografią danego terenu. Samo rozeznanie w lokalizacji ważnych ele­mentów środowiska nie gwarantuje ominięcia naturalnych przeszkód podczas szybkiej ucieczki przed drapieżnikiem bądź udanej pogoni za zdobyczą. Zwierzęta muszą ćwiczyć. Szczu­ry, umieszczone w nowymi środowisku, zazwyczaj najpierw uważnie je badają. Stopniowo szybkość ich ruchów wzrasta, aż do chwili, gdy zwierzęta zaczynają błyskawicznie biegać wzdłuż – jak się wydaje – ustalonych przez siebie ścieżek. Judy Stamps, biolog z University of California, sugeruje, że celem owych pozornie zabawowych przebieżek jest automatyzacja i wysoka efektywność pokonywania przeszkód, które mogą się pojawić w znajomym środowisku¹¹. Po zdobyciu umiejętności zwierzę będzie mogło monitorować położenie drapieżników, zwierzyny czy wrogich osobników własnego gatunku. Kiedy ornitolodzy, którzy chcą złapać ptaki, rozwieszają sieci, osob­niki zamieszkujące dane terytorium kierują do nich inne pta­ki, same nie dając się złapać.

Zabawa umożliwia młodym zwierzętom względnie bezpiecz­ną symulację potencjalnie niebezpiecznych sytuacji, na które mogą się natknąć po osiągnięciu dorosłości. Uczą się na wła­snych błędach, nie musząc ponosić poważnych konsekwencji. Z tego punktu widzenia najistotniejszą rozwojową funkcją za­bawy jest wpływ na wiążące się z dużym ryzykiem zachowania dorosłych, takie jak walka, łączenie się w pary w warunkach dużej rywalizacji, łapanie niebezpiecznej zdobyczy i uciekanie przed drapieżnikami. Wzorce zachowania charakterystyczne dla walki i polowań są najbardziej zauważalne u kotów i in­nych drapieżników, podczas gdy zachowania ?bezpieczne” w rodzaju iskania czy wypróżniania nie mają swoich zabawo­wych odpowiedników.

W świetle przytoczonych faktów można wnioskować, że po­zbawienie zwierzęcia okazji do zabawy powinno mieć szkodli­wy wpływ na jego rozwój. Tak rzeczywiście jest. Na przykład brak doświadczenia wyniesionego z zabaw ujawnia się w spo­sobie reagowania przez zwierzę na rywalizację społeczną. W pew­nym eksperymencie młode szczury wychowywano w izolacji, przy czym jedna grupa miała możliwość zabawy przez godzinę dziennie, druga zaś ? nie. Mniej więcej po miesiącu umiesz­czono je w klatce innego szczura, gdzie – jako intruzi – niemal zawsze były atakowane. Zachowania obronne szczurów pozba­wionych możliwości zabawy odbiegały od normy. Spędzały one w bezruchu znacznie więcej czasu niż zwierzęta, którym po­zwalano się bawić. Inne aspekty ich zachowań obronnych nie zostały zmienione, tak więc rezultat pozbawienia zabawy wy­daje się specyficzny. Jest więc jasne, że brak możliwości za­bawy we wczesnej fazie życia niekorzystnie wpływa na zdol­ność radzenia sobie przez jednostkę w świecie rywalizacji. To samo można powiedzieć o bójkach ?na niby” wśród dzieci. Przez zabawę uczą się one, jak radzić sobie z agresją i przemo­cą – tak własną, jak innych.

Zabawa w dzieciństwie to wszakże nie jedyna droga zdobywa­nia wiedzy i umiejętności. Jednostka może odłożyć ten proces na wiek dorosły. Jeśli jednak nie będzie towarzyszyć mu zabawa, może być niezmiernie kosztowny i trudny, o ile w ogóle możliwy.

Jak mówiliśmy wcześniej, wiele ścieżek rozwojowych może prowadzić do tego samego celu, niemniej zabawa, dzięki swo­im cechom, jest doskonałym sposobem odnajdywania najlep­szej drogi rozwoju. Opanowując rozmaite umiejętności, jed­nostka może niestety wybierać takie rozwiązania potencjal­nych problemów, które nie zawsze są optymalne. W rozdziale 9 opisaliśmy odmalowany przez Waddingtona krajobraz epigenetyczny, w którym rozwój organizmu zobrazowany jest w postaci kuli toczącej się przez coraz głębszą dolinę. Załóżmy, że kula napotyka dołek i się zatrzymuje. Choć nie osiągnęła jeszcze kresu podróży, nie może jej kontynuować, chyba że się ją potrąci albo poruszy się sama. Rozmyślnie unikając miejsc ostatecznego ? z pozoru ? przeznaczenia, jednostka może do­trzeć tam, gdzie jest lepiej. Stąd też zabawa może być metodą uczenia się, jak owych miejsc unikać.

Podejmowanie decyzji wpływających na społeczne bądź fi­zyczne warunki, z którymi trzeba sobie radzić, może mieć po­ważne konsekwencje dla dalszego życia. Każda jednostka ma zazwyczaj do dyspozycji znaczną liczbę warunków środowisko­wych, z których samodzielnie wybiera odpowiadające jej miej­sce do zamieszkania, towarzystwo, partnerów seksualnych i pożywienie. Środowisko nie stawia przed nią konkretnego problemu, który musi w równie konkretny sposób rozwiązać. Tak jak bobry, które tworzą dla siebie prywatne jeziora, jed­nostka może sporo zrobić, żeby wykreować najlepiej dopaso­wane do siebie środowisko.

Tak więc nawet w ramach jednego gatunku zabawa niemal na pewno pełni więcej niż jedną funkcję biologiczną. Niektóre jej aspekty są prawdopodobnie związane z doskonaleniem sys­temu nerwowego i mięśni, inne z przyszłymi rywalami oraz sztuką walki, niezbędną, by sobie z nimi poradzić. Istnieją takie formy zabawy, które szlifują umiejętność polowania na zwierzynę bez ponoszenia uszczerbku na zdrowiu, oraz takie, które doprowadzają do perfekcji poruszanie się po własnym terenie, co umożliwia ucieczkę przed drapieżnikami lub prze­chytrzenie rywali. Zabawa młodych zwierząt w żadnym wypad­ku nie jest niezbędna do rozpoznawania członków własnej grupy społecznej, nabywania wiedzy o miejscowej kulturze czy przyzwyczajania się do lokalnego środowiska. Zwierzęta mogą zdobyć te formy doświadczenia w inny sposób. Z pewnością jednak wymienione aspekty mogą też być korzystnym rezul­tatem zabawy. Jakkolwiek nie miały podstawowego znaczenia w ewolucji zabawy, stanowią dodatkowy, płynący z niej poży­tek. Przy okazji zabawy młode zwierzę może pozyskiwać bez dodatkowych kosztów informację o podstawowym znaczeniu, na przykład na temat cech charakterystycznych swoich naj­bliższych.

Zabawa człowieka pełni bez wątpienia jeszcze bardziej zło­żone, wykształcone ewolucyjnie funkcje poznawcze, dzięki któ­rym możliwe jest reorganizowanie świata w sposób ułatwiają­cy jego zrozumienie. Najważniejsze jest jednak to, że doświad­czenie, umiejętności i wiedza potrzebne w późniejszym życiu są aktywnie zdobywane i doskonalone w trakcie zabawowego kontaktu ze środowiskiem.

Do tej pory koncentrowaliśmy się na zabawie jako narzę­dziu ewolucyjnym wykorzystywanym do zdobywania doświad­czenia, które będzie w pełni wartościowe na późniejszych eta­pach życia. Niemniej jednak zabawa nie kończy się wraz z dzieciństwem, a dorośli w jej trakcie mogą uaktualniać swo­ją wiedzę i umiejętności. Dorosły, rozpoczynając ćwiczyć na pianinie nowy fragment utworu, z początku gra stosunkowo powoli i uważa na każdy swój ruch. W miarę postępów nabie­ra szybkości, a spod jego palców wydostają się coraz dłuższe fragmenty, stopniowo tak zautomatyzowane, że z trudem moż­na zacząć je grać od środka. Sportowców uczy się, by nie my­śleli o tym, co robią. Nierzadko muszą oni działać tak szybko, że nie mają po prostu czasu na myślenie. Zawodowy tenisista, który w ciągu meczu musi podejmować wiele decyzji w ułam­ku sekundy, ma do czynienia z piłką pędzącą w jego kierunku z prędkością 190 kilometrów na godzinę. Powtarzająca się za­bawa – którą zawodowi sportowcy bez wątpienia uważają za pracę – nie tylko poprawia ogólną kondycję, ale także wpływa na organizację złożonych ruchów, tak by mogły być wykony­wane szybko, dokładnie i automatycznie.

Zabawa może także stanowić cenne źródło innowacji i kre­atywności.

Choć zabawa jest antytezą pracy – mile widzianą (i dla wie­lu dorosłych rzadką) przerwą w kieracie codzienności – grani­ca między nimi jest w gruncie rzeczy kwestią punktu widze­nia. Zabawa przestaje być zabawą, jeśli jest narzucona bądź traktowana zbyt poważnie. Tak ujął to John Mortimer w auto­biografii A Voyage Round my Father: ?W szkole nie miałem nic przeciwko lekcjom. Podczas zabawy jednak nie chciałem ciężko pracować”. Tomek Sawyer Marka Twaina również wie­dział, jak cienka jest granica między zabawą a pracą, i umie­jętnie to wykorzystał. W jednym z rozdziałów Przygód Tomka Sawyera Tomek, to ?wcielenie braku reguł”, znowu wdał się w bójkę. Wymyka się w nocy z domu i zostaje nakryty przez ciotkę, która postanawia go ukarać. Kobieta nakazuje Tomko­wi, żeby spędził cenny sobotni poranek na ciężkiej pracy: ma pomalować na biało jej ogrodowy płot, który ma trzydzieści jardów długości i dziewięć stóp wysokości. Wizja tego wprawia Tomka w głęboką melancholię, lecz po kilku chaotycznych machnięciach pędzlem wpada mu do głowy pomysł: po prostu zamieni pracę w zabawę. Pojawia się inny chłopiec, Ben, i roz­koszuje się kiepską sytuacją Tomka:

–   Hej, stary kumplu, pracuje się, co?

–   A, to ty, Ben! Nie zauważyłem cię.

–   Słuchaj, idę popływać. Nie chciałbyś iść ze mną? Nie, ty oczy­wiście wolisz pracować, co nie? Pewnie, że wolisz!

Tomek popatrzył przez chwilę na chłopca i powiedział:

–    Co nazywasz pracą?

–   No a czyż to nie jest praca?

Tomek, nie przerywając malowania, odpowiedział niedbale:

–   Cóż, może jest, może nie jest. Wiem tylko, że pasuje Tomkowi Sawyerowi.

–   Przestań, chyba nie chcesz mi wmówić, że ci się to podoba?

Pędzel w dalszym ciągu malował.

–   Podoba? Cóż, nie rozumiem, dlaczego miałoby się to mi nie po­dobać. Czy masz okazję codziennie malować płot?

To rzuciło nowe światło na postać rzeczy. Ben przestał skubać swoje jabłko. Tomek delikatnie wodził pędzlem w tę i z powrotem, przystając na chwilę i z pewnej odległości oceniając efekt, dodawał trochę tu i tam, znowu oceniał. Ben obserwował każdy jego ruch, coraz bardziej zainteresowany i zaabsorbowany. W końcu powie­dział:

–    Słuchaj, Tomek, daj mi przez chwilę pomalować.

Ostatecznie, w zamian za resztę jabłka, Benowi udało się namówić Tomka, by oddał mu pędzel. Tomek usiadł na osło­niętej przed słońcem beczce, planując dalszą rzeź niewiniątek. W ciągu dnia kolejni chłopcy zatrzymywali się, żeby z niego podrwić, a później zostawali, by malować. W zamian oddawali to, co mieli przy sobie: latawiec, martwego szczura ze sznur­kiem, na którym można nim było kręcić, dwanaście kulek do gry, kotka z jednym okiem, mosiężną gałkę do drzwi, ołowia­nego żołnierzyka i inne skarby ? wszystko po to, by móc wyko­nać upragnione zadanie. Tomek, gromadząc wszystkie te do­bra, przebąblował dzień, a tymczasem na płocie pojawiły się trzy warstwy białej farby. Mark Twain kończy opowieść stwier­dzeniem, że ?na pracę składa się to wszystko, co trzeba zrobić, podczas gdy na zabawę to, czego robić nie trzeba. W Anglii można spotkać zamożnych dżentelmenów, którzy latem co­dziennie powożą czterokonnymi dyliżansami na trasach dłu­gości dwudziestu, trzydziestu mil, gdyż przywilej ten kosztuje ich sporo pieniędzy; gdyby jednak zaproponować im za to wy­nagrodzenie, przyjemność zmieniłaby się w pracę, z której by zrezygnowali”.

Tomek Sawyer wykorzystał tę cechę zabawy, którą psycho­logowie zaczęli od tamtej chwili demonstrować eksperymen­talnie, a mianowicie że pewne czynności z większym prawdo­podobieństwem będą postrzegane jako zabawa (a co za tym idzie, wydadzą się atrakcyjne) niż praca (mniej atrakcyjna), jeśli podejmie się je z własnej inicjatywy. W pewnym ekspery­mencie ochotnicy mieli przed sobą zabawę polegającą na roz­wiązywaniu problemów. Niektórym z nich zapłacono za udział w eksperymencie. Ta grupa spędziła mniej wolnego czasu na wykonywaniu zadania niż grupa druga, której jedyną moty­wacją była wewnętrzna przyjemność płynąca z zabawy. Mo­tywacja do zabawy ma źródło w nas, a gotowość do wykony­wania zadań – paradoksalnie – może być zredukowana przez zewnętrzne nagrody. Ochota do zabawy wzrasta, gdy zadanie jest wybrane samodzielnie, a osoba odkrywa, że jej umiejętno­ści poprawiają się wraz z nabywaniem wprawy. Sukces pro­wadzi do większego zadowolenia, które z kolei wzmacnia mo­tywację do dalszego działania. Jest to siła napędowa w wielu dyscyplinach sportowych i hobby.

Zabawa, we wszystkich swoich formach, jest oczywiście ty­powa nie tylko dla człowieka; występuje powszechnie wśród młodych osobników wielu gatunków i może zajmować znacz­ną część ich czasu. Zabawa zabiera do dziesięciu procent cza­su młodego kręgowca ? być może nie jest to tak wiele jak u dziecka, ale i tak całkiem sporo. Zabawę obserwuje się u więk­szości ssaków, niektórych gatunków ptaków (na przykład pa­pug i kruków) i jest ona prawdopodobnie bardziej popularna wśród innych grup zwierząt, niż się przypuszcza⁴.

Zabawa ma wiele cech. Na przykład podczas zabawy spo­łecznej partnerzy często zamieniają się rolami, a wątki seksu­alne nierzadko są w niej obecne na długo przed tym, nim zwie­rzę osiągnie dojrzałość płciową. Podczas zabawy polegającej na bieganiu, skakaniu i innych gwałtownych ruchach wzorce zachowania są wyolbrzymiane, nie przebiegają w odpowied­niej kolejności i są często powtarzane. Niektóre gatunki po­sługują się specjalnymi sygnałami społecznymi, które mają informować, że to, co się dzieje, należy traktować w kategorii zabawy. Na przykład psy sygnalizują gotowość do zabawy, przypadając na przednie łapy i machając ogonem, natomiast szympansy robią specjalną ?zabawową” minę, która poprze­dza zabawę z towarzyszami. W trakcie samotnej zabawy cha­rakterystyczne dla dorosłych techniki polowania na zwierzy­nę czy zdobywania pokarmu pojawiają się na długo przed tym, nim pozwolą zdobyć pożywienie.

Jednostka jest aktywnym czynnikiem własnego rozwoju, po­szukuje i zdobywa doświadczenia, które zmieniają jej przyszłe zachowania. Młode zwierzęta i ludzie mają mechanizmy rozwo­jowe, które zdają się zaprojektowane specjalnie do tego zada­nia. Mówiąc ogólnie, zachowanie to nazywane jest zabawą.

Czym jest zabawa? Czasem samotna, czasem żywiołowo spo­łeczna, niekiedy niebezpieczna – większość osób potrafi ją roz­poznać na pierwszy rzut oka, i to bez względu na nie kończące się akademickie rozważania nad jej definicją. Zabawa to zaję­cie typowe dla młodych zwierząt i dzieci. Dorośli również się bawią, lecz na ogół mają na to mniej czasu i ochoty. Większość dorosłych zapomniała już, jak to jest spędzić cały dzień na plaży, nie mając przy sobie nic prócz wiaderka, łopatki i może jeszcze przyjaciela, i robić coś, co – z ich punktu widzenia – wydaje się całkowicie bezsensowne.