ubrania dla dzieci

Pojęcie rozwojowej szafy grającej sugeruje, że rezultatem wymuszenia przez środowisko konkretnej melodii jest jeden z kilku różnych zestawów zachowań. Każda z tych melodii, czy też alternatywnych dróg życia, przystosowana jest do wa­runków, które zapoczątkowały ich rozwój; tak więc zgodnie z tym modelem każda alternatywna droga jest odrębna i od­powiada określonym warunkom.

Zastanawiając się nad tymi alternatywnymi drogami roz­woju człowieka, zauważamy kilka wspólnych wątków. Odży­wianie na wczesnym etapie życia ma długofalowy wpływ na wielkość ciała i metabolizm. Wydaje się, że wskazówki środo­wiskowe inicjujące wybór jednej z alternatywnych dróg poja­wiają się w ostatnich miesiącach ciąży matki. Jeśli chodzi o rozwój płciowy, na wiek dojrzewania wpływają odżywianie się jednostki oraz warunki środowiskowe w okresie podejmo­wania decyzji. Zazwyczaj dziecko wykorzystuje długi okres między odstawieniem od piersi a dojrzewaniem na zdobywa­nie umiejętności i wiedzy potrzebnych mu w dorosłości. Przy­padek dzieci ulicy dowodzi jednak, że jeśli od tego zależy prze­trwanie, dziecko może się zachowywać jak dorosły, omijając normalny, powolny bieg dzieciństwa. W takim ujęciu rzeki ludzkich istnień mogą płynąć różnymi korytami.

Warunki środowiskowe we wczesnym okresie rozwoju mają znaczący wpływ na wiele aspektów biologii człowieka, z roz­miarami włącznie. Jesteśmy coraz wyżsi. Przez ostatnie dzie­sięciolecia średnia wzrostu kobiet i mężczyzn w krajach uprze­mysłowionych stale rośnie. Jakkolwiek za niektóre różnice indywidualne w tym względzie odpowiedzialne są geny, to ogól­na tendencja wzrostowa niemal na pewno ma związek z po­prawą odżywiania się i, w mniejszym stopniu, zdrowia. Stąd, mimo podobnego wyposażenia genetycznego, każde następne pokolenie w tej samej rodzinie jest wyższe.

Poprawa warunków otoczenia, której skutkiem było zwięk­szenie średniej wzrostu, wpłynęła na mężczyzn i kobiety w in­ny nieco sposób. Mężczyźni rosną szybciej. Na przykład śred­nia wzrostu mężczyzn w Wielkiej Brytanii zwiększa się z pręd­kością nieco ponad centymetr na dziesięć lat, podczas gdy ko­biet ? około czterech milimetrów na dziesięć lat. W rezultacie mężczyźni są dziś relatywnie wyżsi od kobiet niż sto lat temu.

Gdy różnica wzrostu między płciami powiększa się, to śred­nia różnica wzrostu między grupami społecznymi jest raczej stała, przy czym mężczyźni z zamożniejszych domów są blisko dwa centymetry wyżsi od mężczyzn ze środowisk robotniczych, u kobiet zaś różnica ta wynosi 1,6 centymetra. W innych kra­jach tendencje te są trochę inne. W Rosji, gdzie poprawa ży­wienia nastąpiła stosunkowo niedawno, przyrost średniej wzrostu był mniejszy niż w Wielkiej Brytanii, a ostatnio jest trzykrotnie większy. W Stanach Zjednoczonych tendencja do coraz wyższego wzrostu każdego następnego pokolenia poja­wiła się wcześniej niż w Wielkiej Brytanii, ale i w ostatnich latach ustabilizowała się. Odkrycia te sugerują istnienie ja­kiejś górnej granicy oddziaływania żywienia na wzrost czło­wieka.

Dlaczego średnia wzrostu mężczyzn rośnie szybciej niż śred­nia wzrostu kobiet? Uważano, że w przeszłości złe odżywianie nie pozwalało ludziom osiągać pełni ich możliwości. Tak męż­czyźni, jak i kobiety nie przekraczali pewnej minimalnej gra­nicy, w związku z czym pod względem wzrostu byli do siebie zbliżeni. Niedostatek ograniczył wzrost obu płci do tego same­go poziomu. Poprawa warunków środowiskowych, zgodnie z tą samą koncepcją, ujawniła ukryte dotąd różnice płciowe dotyczące wzrostu; skoro się było w piwnicy, nie można było zejść niżej, ale na parterze szansa wystąpienia różnic między płciami jest większa. Pogląd ten jest przekonujący, ale może być niewystarczający. Aby zrozumieć dlaczego, musimy zasta­nowić się nad tym, co się dzieje u innych gatunków.

Porównania wewnątrz- i międzygatunkowe prowadzone na innych ssakach wykazały istnienie związku między względną wielkością ciała obu płci a zachowaniami reprodukcyjnymi. Im większy samiec od samicy, tym mniejsze prawdopodobień­stwo, że pozostanie on w związku z jedną tylko partnerką. Jeśli samce danego gatunku są znacznie większe niż samice, jest mało prawdopodobne, aby były one monogamiczne. Dla­czego tak jest? W systemie monogamicznym tak matka, jak i ojciec opiekują się potomkiem. W innych systemach koja­rzeń tylko jedno z rodziców w większości (bądź całkowicie) troszczy się o dziecko. U ssaków jest to najczęściej samica, ale u niektórych gatunków ptaków i ryb to właśnie samiec opiekuje się młodymi. W systemie poligynicznym jeden sa­miec kojarzy się z wieloma samicami, podczas gdy pozostałe samce zachowują przymusowy celibat. Sukces reprodukcyj­ny każdego samca jest w takim razie wysoce zmienny: kilka samców ma wielu potomków, podczas gdy większość – tylko kilku bądź nawet wcale. Tego rodzaju system kojarzeń, w któ­rym zwycięzca bierze wszystko, wywołuje ogromną rywaliza­cję między samcami. Jedną z jej konsekwencji jest wykształ­cona na drodze ewolucji lepsza budowa ciała, dobrze przygo­towanego do rywalizacji i walki z innymi samcami. Liczą się wielkość i siła.

W całym królestwie zwierząt dobre warunki otoczenia sprzy­jają poligynii, podczas gdy warunki trudne ? monogamii. Jest tak, ponieważ matka, która ma łatwy dostęp do pokarmu, może wychowywać swoje potomstwo bez pomocy ojca. Trudne warunki wymagają natomiast wspólnych rodzicielskich wy­siłków, mających na celu przetrwanie potomstwa. Zdarza się też, że zwierzęta jednego gatunku przechodzą od monogamii do poligynii w zależności od panujących warunków. Na przy­kład błotniak zbożowy, który żywi się nornikami, jest poligyniczny, gdy norników jest pod dostatkiem, a monogamiczny, gdy jest ich mało.

Opisane wyżej związki między warunkami środowiskowy­mi, wielkością ciała i systemem kojarzenia stają się źródłem prowokacyjnych pytań dotyczących człowieka. Czy rodzaj mał­żeństw typowy dla określonej kultury wykazuje jakąś korela­cję z różnicą wzrostu między kobietą a mężczyzną w tej kultu­rze? Czy monogamia jest częściej spotykana w społeczeń­stwach żyjących w trudnych warunkach, w których brakuje pożywienia? Na pierwszy rzut oka odpowiedź jest negatywna, ponieważ stosunek wzrostu mężczyzn do kobiet w społeczeń­stwach monogamicznych i poligynicznych jest mniej więcej taki sam. Niemniej wyraźne różnice pojawiają się, gdy monogamiczne społeczeństwa podzielić na takie, w których małżeń­stwa monogamiczne narzucone są przez warunki środowisko­we, oraz takie, w których monogamia jest narzucona społecz­nie (stanowi wymóg kultury), a warunki są dobre. Kobiety i mężczyźni żyjący w skrajnych warunkach środowiskowych, w których istnienie jest pasmem zmagań z rzeczywistością (na przykład Arktyka bądź obrzeża pustyni), są do siebie bardziej zbliżeni pod względem wzrostu niż ci, którzy mieszkają w ła­godniejszym otoczeniu. Częściej też występuje u nich monoga­mia. Potwierdza to hipotezę adaptacyjną mówiącą, że w złych warunkach mężczyzna ze związku monogamicznego, opieku­jący się dzieckiem jednej kobiety, ma większe szanse na to, że przeżyją jego dzieci i wnuki, niż mężczyzna ze związku poligynicznego, który ma dzieci z wieloma kobietami.

Umiejętność uczenia się i pamięć każdej jednostki mogą być subtelnie kształtowane przez sposób odżywiania się matki podczas ciąży. Jeśli samicom szczura w konkretnym okresie końcowego etapu ciąży dodawać do pożywienia cholinę, ich mło­de po osiągnięciu dorosłości charakteryzować się będą lepszą pamięcią długotrwałą. Rozwijające się szczury potrzebują choliny do zbudowania obwodu neuronowego w mózgu, zwią­zanego z zapamiętywaniem. Oczywiście brak choliny w diecie matki może wywołać u jej potomstwa skutki patologiczne, któ­re potem są korygowane odpowiednimi uzupełnieniami. Sko­ro jednak pamięć długotrwała jest tak istotna z perspektywy przetrwania, dlaczego jest ona uzależniona od kaprysów ży­wieniowych matki?

Nasuwa się interesująca, lecz oparta jedynie na domysłach hipoteza. Być może nie narodzone szczury otrzymują od matki swoistą ?prognozę pogody”, przygotowującą je na warunki, w których przyjdzie im żyć. Jeśli brak choliny w diecie matki jest dla młodych szczurów zwiastunem surowego otoczenia ? a co za tym idzie krótszego życia – zapobieganie dalszym stra­tom przez skrócenie dorastania do okresu reprodukcyjnego może się okazać dla nich korzystne. Gdy wykształcenie pa­mięci długotrwałej jest kosztowne, można ją ? w tych warun­kach – ?złożyć w ofierze”. I odwrotnie: jeśli sposób odżywiania matki świadczy o przyjaźniejszym świecie i czekającym jej potomstwo dłuższym życiu, pamięć długotrwała może okazać się luksusem, w który warto inwestować. A jak to wygląda u człowieka?

Badania epidemiologa Davida Barkera, który przeprowa­dzał serie obserwacji wybranych osób od pierwszego do ostat­niego dnia ich życia, pozwalają przypuszczać, że i w rozwoju człowieka występują pewne wskazówki środowiskowe, przy­gotowujące go na konkretny rodzaj środowiska¹¹. Badania oparte były w części na dużej grupie mężczyzn urodzonych w angielskim hrabstwie Hertfordshire w latach 1911-1930. Naukowcy stwierdzili, że mężczyźni o najniższej wadze urodzeniowej, a także najniższej wadze w pierwszym roku życia byli najbardziej narażeni na śmierć z powodu choroby wieńco­wej. Ryzyko śmierci wywołanej chorobą wieńcową wynosiło w wypadku dzieci najcięższych pięćdziesiąt procent średniego ryzyka dla całej grupy, a dla dzieci najlżejszych pięćdziesiąt procent powyżej średniej dla ogółu (innymi słowy, trzy razy więcej niż dla najcięższych dzieci). U osób, które w dzieciń­stwie były małe, większe było też w wieku dorosłym prawdo­podobieństwo udaru oraz zachorowania na cukrzycę.

Jak mógł powstać związek między wagą urodzeniową jed­nostki a jej zdrowiem fizycznym dziesiątki lat później? Dowo­dy wskazują na powiązania z odżywianiem matki: u kobiet, które podczas ciąży miały uboższą dietę, występowało mniej­sze łożysko, a czterdzieści lat później ich dzieci miały wyższe ciśnienie krwi (czynnik ryzyka w przypadku choroby wieńco­wej i udaru). Związki ze sposobem odżywiania się matki nie ograniczały się jednak tylko do okresu ciąży. U matek prze­prowadzono pomiary miednic. Okazało się, że kobiety z mały­mi miednicami rodziły mniejsze dzieci, u których w wieku do­rosłym większe było ryzyko śmierci w wyniku udaru. Można zatem było wnioskować, że uboga dieta matki w dzieciństwie wpływała na budowę jej miednicy, co ograniczało rozwój jej dziecka w czasie ciąży, a to z kolei zwiększało ryzyko, że za­padnie ono w dorosłości na chorobę wieńcową bądź dozna udaru.

Z pewnymi zaskakującymi zależnościami mamy także do czynienia między wczesnym rozwojem fizycznym a wzorami linii papilarnych u dorosłych. Osoby, które przy urodzeniu były szczuplejsze i krótsze, mają więcej wzorów wirowych na palcach prawej ręki niż te, które jako noworodki były grubsze i dłuższe. Wydaje się więc, że linie papilarne stanowią nie­omylną oznakę ograniczonego rozwoju płodowego, który z ko­lei ma związek z wysokim ciśnieniem krwi w dorosłości, zwięk­szającym ryzyko zapadnięcia na chorobę wieńcową.

W jednym ze swoich opowiadań Ernest Hemingway opisał podróżnika, który wędrował okolicą zniszczoną przez ogień:

Nick usiadł, oparł się o zwęglony pniak i zapalił papierosa (…) Paląc, wyciągnął wygodnie nogi i zauważył pasikonika wędrujące­go po ziemi prosto na jego wełnianą skarpetę. Pasikonik był czarny Kiedy tak się wspinał, budził z kurzu inne pasikoniki. Wszystkie były czarne.

Hemingway miał rację. Po pożarach na wyżynach wschod­niej Afryki młode pasikoniki zmieniają kolor z bladego żółto­zielonego na czarny. Coś wpłynęło na kierunek ich rozwoju. Dzięki odpowiedniej barwie pasikonik zlewa się z otoczeniem, wskutek czego ptakom trudno jest go dostrzec i upolować. Czerń spalonej równiny może się utrzymywać wiele miesięcy, tak więc dopasowanie barwy ciała do barwy otoczenia ma duże znaczenie z punktu widzenia przetrwania. Mechanizm rozwo­jowy odpowiedzialny za zmianę barwy ciała jest automatycz­ny i zależy od ilości światła odbitego od podłoża. Jeśli młode pasikoniki w fazie linienia, która towarzyszy przechodzeniu do następnego stadium rozwojowego, umieści się na czarnym papierze, przybiorą czarną barwę. Jeśli jednak położyć je na białym papierze, liniejące pasikoniki pozostaną zielone. Zwie­rzęta wybierają takie środowisko, które pasuje do nich pod względem kolorystycznym. Jeśli barwa środowiska się zmie­ni, one również mogą zmienić barwę podczas następnego li­nienia, tak by się do niego dopasować. Zdolność ta jednak koń­czy się wraz z osiągnięciem dorosłości.

Żółwie, krokodyle i niektóre inne gady we wczesnej fazie życia ?wybierają” jedną z dwóch dróg rozwojowych i, tak jak w wypadku pasikoników, jest to reakcja na cechy środowiska². Każdy osobnik rozpoczyna życie, mogąc zostać samcem bądź samicą. Wynik zależy od temperatury otoczenia w środkowym trymestrze rozwoju płodowego. Jeśli jaja zakopane są w pia­sku o temperaturze poniżej 30°C, wykluwają się z nich żółwie płci męskiej. Jeśli jednak temperatura piasku przekracza 30°C, żółwie przybierają płeć żeńską. Temperatury niższe niż 30°C aktywują geny odpowiedzialne za produkcję męskich hormo­nów płciowych i ich receptorów. W temperaturach wyższych niż 30°C aktywowane są inne geny, produkujące żeńskie hor­mony i receptory. U aligatorów określanie płci przebiega od­wrotnie, to znaczy z jaj przebywających w wyższej temperatu­rze wylęgają się samce. (Dla kontrastu, u człowieka i innych ssaków płeć osobnika determinowana jest genetycznie w chwi­li poczęcia: jeśli otrzyma on tylko jeden chromosom płciowy X, staje się osobnikiem męskim.)

Każdy pasikonik i każdy żółw rozpoczyna życie z możliwo­ścią odegrania dwóch zasadniczo odmiennych melodii rozwo­jowych: może być zielony bądź czarny; może być samcem lub samicą. Konkretna cecha środowiska decyduje, którą melodię zagra osobnik w ciągu życia i której już nie zmieni od momen­tu, gdy zostanie do niej przypisany. Czarny pasikonik, osią­gnąwszy dorosłość, taki pozostanie. Samiec żółwia nie zamie­ni się w samicę.

Szeroki zakres społecznych i seksualnych zachowań jed­nostki może również zostać zdeterminowany we wczesnej fa­zie życia, kiedy jednostka ta zacznie się rozwijać wzdłuż jed­nej z dwóch lub większej liczby jakościowo odmiennych dróg. W królestwie zwierząt można znaleźć wiele takich przykła­dów. Przynależność samicy owadów społecznych do określonej grupy społecznej zależy od odżywiania we wczesnej fazie ży­cia. Królowa, główny producent jaj w kolonii mrówek, żyje w mrowisku, w którym pewne jej siostry opiekują się jej po­tomstwem, inne zdobywają pokarm, a jeszcze inne zajmują się naprawianiem siedziby bądź jej ochroną. Szarańcza może;, lecz nie musi wieść życia o charakterze migracyjnym. Zależy to od zagęszczenia: jeśli liczba owadów żyjących na danym terenie rośnie, u następnego pokolenia powstaje od­powiedni aparat mięśniowy i zachowania przystosowane do długich lotów, a potem stado odlatuje. Młode norniki, które przychodzą na świat jesienią, mają znacznie bujniejszą sierść niż te, które rodzą się wiosną. Wskazówkę, by wytworzyć bujną sierść, otrzymują od matki jeszcze przed narodzinami. Korzyść wynikająca z takiego przygotowania się do chłod­niejszej pogody jest oczywista.

Zachowania płciowe niektórych naczelnych również mogą się rozwijać wzdłuż odrębnych dróg. Na przykład dorosły sa­miec dżelady zazwyczaj broni i utrzymuje harem samic, z którymi się kojarzy. Po stosunkowo krótkiej, acz intensyw­nej fazie życia reprodukcyjnego zastępuje go inny samiec i nigdy już nie bierze on udziału w rozrodzie. Aby zdobyć i utrzymać harem, samiec musi w okresie dojrzewania przejść fazę gwałtownego rozwoju. Pojawia się u niego złota­wa grzywa – oznaka osiągnięcia pełni męskich sił – a on sam staje się dwa razy większy od samic. Niemniej jednak, jeśli w grupie jest wiele takich osobników, dojrzewający samiec może przyjąć zupełnie odmienny styl zachowań reprodukcyj­nych. Nie wytwarza grzywy ani nie przechodzi okresu gwał­townego rozwoju. Wielkością i wyglądem przypomina sami­ce. Owe małe samce kręcą się przy haremach dużych sam­ców i wykorzystując ich nieuwagę, podstępnie łączą się z samicami. Ponieważ mały samiec nigdy nie musi walczyć o samicę, ma dużą szansę na to, że jego życie rozrodcze bę­dzie dłuższe, choć mniej intensywne. Jeśli będzie żyć dosta­tecznie długo, pod względem liczby potomstwa może mu się nawet powieść lepiej niż samcowi, który rozwijając się w inny sposób, jest duży i ma harem. Owe dwa sposoby zachowania rozrodczego reprezentują dwie oddzielne drogi rozwojowe, między którymi musi wybrać każdy młody samiec dżelady, zanim jeszcze wejdzie w okres dojrzewania.

Wszystkie te przykłady ilustrują zadziwiający aspekt roz­woju, który niesie intrygujące implikacje dla człowieka. W każ­dym przypadku zwierzę rozpoczyna życie, mogąc rozwijać się na kilka odmiennych sposobów. Tak jak szafa grająca, osob­nik może zagrać kilka różnych melodii rozwojowych, jednak w trakcie życia gra tylko jedną. O jej wyborze zadecydowały cechy środowiska, w którym dorasta jednostka ? czy to kolor podłoża, czy temperatura piasku, rodzaj pokarmu czy obec­ność innych samców. Co więcej, konkretna melodia przystoso­wana jest do warunków, w których będzie odgrywana.

Jakie są implikacje pojęcia rozwojowej szafy grającej dla człowieka? Czy, podobnie jak pasikoniki lub dżelady, człowiek w momencie poczęcia ma możliwość odegrania rozmaitych ja­kościowo melodii rozwojowych – innymi słowy, wyboru którejś z alternatywnych dróg życia? Każdy z nas na samym począt­ku mógł wybrać życie na różne sposoby, ale podąża wzdłuż jednej tylko drogi. W pewnym sensie każdy człowiek jest za­nurzony we własnej kulturze, a wczesne doświadczenia skła­niają go do wyboru jednego z wielu sposobów zachowania. Na przykład różnice we wczesnych doświadczeniach lingwistycz­nych mają oczywiste i długotrwałe skutki. Pod koniec typowej edukacji w szkole średniej młody Amerykanin zna około pięć­dziesięciu tysięcy słów. Są one inne niż słowa, których używa Rosjanin w tym samym wieku. Mówiąc ogólnie, jednostka chłonie poszczególne cechy swojej kultury w wyniku uczenia się (często nieświadomego) od starszych.

Mechanizm odpowiedzialny za determinowanie przez czynniki środowiskowe konkretnej drogi rozwojowej u zwie­rząt jest prawdopodobnie inny; uczenie się może w ogóle nie wchodzić w grę. Czy jest możliwe, że niektóre aspekty rozwo­ju ludzkiego są inicjowane przez środowisko, tak jakby jed­nostka była rodzajem szafy grającej? Czy każdy z nas został poczęty z możliwością rozwijania się wzdłuż rozmaitych dróg, życia na wiele różnych sposobów? Czy środowisko aktywnie uczestniczy w wyborze konkretnej drogi życia, którą każdy z nas podąża?

Zachowania nie da się klarownie podzielić na dwa odrębne typy: wyuczone i instynktowne. Niemniej jednak przekonanie Lorenza o tym, że ma ono coś wspólnego z narządami ciała, znajduje pewne uzasadnienie. Rozwój prowadzący od pojedyn­czej komórki do zintegrowanego ciała złożonego z miliardów komórek, mających na celu spójne zachowanie, jest zadziwia­jąco uporządkowany. Przypomina to rozwój nerek u zwierząt: mają one wyraźnie określoną biologiczną funkcję, przystoso­wane są do warunków, w których żyją, przejawiają złożone i adaptacyjne wzorce aktywności, których nie miały wcześniej okazji się nauczyć ani przećwiczyć. Poszczególne wzorce za­chowania są niczym narządy ciała pełniące określoną biolo­giczną funkcję; rozwijają się w wysoce skoordynowany i syste­matyczny sposób, a ich struktura została przystosowana do obecnych zadań w wyniku ewolucji darwinowskiej i jest zależ­na od środowiska zwierzęcia.

Z punktu widzenia projektu, systemy zachowań pełniące odmienne funkcje biologiczne, na przykład czyszczenie ciała czy znajdowanie pokarmu, nie powinny się rozwijać tak samo. Mówiąc dokładniej, różny powinien być udział doświadczenia zależnie od typu zachowania. U drapieżników, na przykład kotów, czyszczenie ciała nie wymaga jakichś szczególnych umiejętności dostosowanych do lokalnych warunków, podczas gdy polowanie na szybką zdobycz wymaga sporo ćwiczeń. Rybołów, chwytający płynącego pstrąga, nie wykształca tej umie­jętności w ciągu jednej nocy. Wśród zwierząt, które muszą po­siąść wysoko wyspecjalizowane umiejętności łowieckie (na przykład ptaków drapieżnych) występuje wysoka śmiertelność młodych osobników. Te, które przeżyją, muszą poczekać z re­produkcją, dopóki nie udoskonalą swoich umiejętności, pozwa­lających kiedyś wykarmić młode. W takich wypadkach po­trzebna jest kombinacja rozmaitych procesów rozwojowych, które wezmą udział w powstaniu wysoko wyspecjalizowanych umiejętności charakterystycznych dla dorosłego osobnika.