Ludzie rosną
Warunki środowiskowe we wczesnym okresie rozwoju mają znaczący wpływ na wiele aspektów biologii człowieka, z rozmiarami włącznie. Jesteśmy coraz wyżsi. Przez ostatnie dziesięciolecia średnia wzrostu kobiet i mężczyzn w krajach uprzemysłowionych stale rośnie. Jakkolwiek za niektóre różnice indywidualne w tym względzie odpowiedzialne są geny, to ogólna tendencja wzrostowa niemal na pewno ma związek z poprawą odżywiania się i, w mniejszym stopniu, zdrowia. Stąd, mimo podobnego wyposażenia genetycznego, każde następne pokolenie w tej samej rodzinie jest wyższe.
Poprawa warunków otoczenia, której skutkiem było zwiększenie średniej wzrostu, wpłynęła na mężczyzn i kobiety w inny nieco sposób. Mężczyźni rosną szybciej. Na przykład średnia wzrostu mężczyzn w Wielkiej Brytanii zwiększa się z prędkością nieco ponad centymetr na dziesięć lat, podczas gdy kobiet ? około czterech milimetrów na dziesięć lat. W rezultacie mężczyźni są dziś relatywnie wyżsi od kobiet niż sto lat temu.
Gdy różnica wzrostu między płciami powiększa się, to średnia różnica wzrostu między grupami społecznymi jest raczej stała, przy czym mężczyźni z zamożniejszych domów są blisko dwa centymetry wyżsi od mężczyzn ze środowisk robotniczych, u kobiet zaś różnica ta wynosi 1,6 centymetra. W innych krajach tendencje te są trochę inne. W Rosji, gdzie poprawa żywienia nastąpiła stosunkowo niedawno, przyrost średniej wzrostu był mniejszy niż w Wielkiej Brytanii, a ostatnio jest trzykrotnie większy. W Stanach Zjednoczonych tendencja do coraz wyższego wzrostu każdego następnego pokolenia pojawiła się wcześniej niż w Wielkiej Brytanii, ale i w ostatnich latach ustabilizowała się. Odkrycia te sugerują istnienie jakiejś górnej granicy oddziaływania żywienia na wzrost człowieka.
Dlaczego średnia wzrostu mężczyzn rośnie szybciej niż średnia wzrostu kobiet? Uważano, że w przeszłości złe odżywianie nie pozwalało ludziom osiągać pełni ich możliwości. Tak mężczyźni, jak i kobiety nie przekraczali pewnej minimalnej granicy, w związku z czym pod względem wzrostu byli do siebie zbliżeni. Niedostatek ograniczył wzrost obu płci do tego samego poziomu. Poprawa warunków środowiskowych, zgodnie z tą samą koncepcją, ujawniła ukryte dotąd różnice płciowe dotyczące wzrostu; skoro się było w piwnicy, nie można było zejść niżej, ale na parterze szansa wystąpienia różnic między płciami jest większa. Pogląd ten jest przekonujący, ale może być niewystarczający. Aby zrozumieć dlaczego, musimy zastanowić się nad tym, co się dzieje u innych gatunków.
Porównania wewnątrz- i międzygatunkowe prowadzone na innych ssakach wykazały istnienie związku między względną wielkością ciała obu płci a zachowaniami reprodukcyjnymi. Im większy samiec od samicy, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że pozostanie on w związku z jedną tylko partnerką. Jeśli samce danego gatunku są znacznie większe niż samice, jest mało prawdopodobne, aby były one monogamiczne. Dlaczego tak jest? W systemie monogamicznym tak matka, jak i ojciec opiekują się potomkiem. W innych systemach kojarzeń tylko jedno z rodziców w większości (bądź całkowicie) troszczy się o dziecko. U ssaków jest to najczęściej samica, ale u niektórych gatunków ptaków i ryb to właśnie samiec opiekuje się młodymi. W systemie poligynicznym jeden samiec kojarzy się z wieloma samicami, podczas gdy pozostałe samce zachowują przymusowy celibat. Sukces reprodukcyjny każdego samca jest w takim razie wysoce zmienny: kilka samców ma wielu potomków, podczas gdy większość – tylko kilku bądź nawet wcale. Tego rodzaju system kojarzeń, w którym zwycięzca bierze wszystko, wywołuje ogromną rywalizację między samcami. Jedną z jej konsekwencji jest wykształcona na drodze ewolucji lepsza budowa ciała, dobrze przygotowanego do rywalizacji i walki z innymi samcami. Liczą się wielkość i siła.
W całym królestwie zwierząt dobre warunki otoczenia sprzyjają poligynii, podczas gdy warunki trudne ? monogamii. Jest tak, ponieważ matka, która ma łatwy dostęp do pokarmu, może wychowywać swoje potomstwo bez pomocy ojca. Trudne warunki wymagają natomiast wspólnych rodzicielskich wysiłków, mających na celu przetrwanie potomstwa. Zdarza się też, że zwierzęta jednego gatunku przechodzą od monogamii do poligynii w zależności od panujących warunków. Na przykład błotniak zbożowy, który żywi się nornikami, jest poligyniczny, gdy norników jest pod dostatkiem, a monogamiczny, gdy jest ich mało.
Opisane wyżej związki między warunkami środowiskowymi, wielkością ciała i systemem kojarzenia stają się źródłem prowokacyjnych pytań dotyczących człowieka. Czy rodzaj małżeństw typowy dla określonej kultury wykazuje jakąś korelację z różnicą wzrostu między kobietą a mężczyzną w tej kulturze? Czy monogamia jest częściej spotykana w społeczeństwach żyjących w trudnych warunkach, w których brakuje pożywienia? Na pierwszy rzut oka odpowiedź jest negatywna, ponieważ stosunek wzrostu mężczyzn do kobiet w społeczeństwach monogamicznych i poligynicznych jest mniej więcej taki sam. Niemniej wyraźne różnice pojawiają się, gdy monogamiczne społeczeństwa podzielić na takie, w których małżeństwa monogamiczne narzucone są przez warunki środowiskowe, oraz takie, w których monogamia jest narzucona społecznie (stanowi wymóg kultury), a warunki są dobre. Kobiety i mężczyźni żyjący w skrajnych warunkach środowiskowych, w których istnienie jest pasmem zmagań z rzeczywistością (na przykład Arktyka bądź obrzeża pustyni), są do siebie bardziej zbliżeni pod względem wzrostu niż ci, którzy mieszkają w łagodniejszym otoczeniu. Częściej też występuje u nich monogamia. Potwierdza to hipotezę adaptacyjną mówiącą, że w złych warunkach mężczyzna ze związku monogamicznego, opiekujący się dzieckiem jednej kobiety, ma większe szanse na to, że przeżyją jego dzieci i wnuki, niż mężczyzna ze związku poligynicznego, który ma dzieci z wieloma kobietami.
Zależność między warunkami środowiskowymi, różnorodnymi formami małżeństw oraz zróżnicowaniem płci pod względem wzrostu prowadzi do intrygującego przypuszczenia, że u zarania życia ludzie mieli szeroki zakres alternatywnych form życia płciowego. Dieta matki w czasie ciąży może uaktywnić jedną z tych alternatywnych dróg, tak jak odbite światło wpływa na barwę wschodnioafrykańskiego pasikonika, a temperatura, w której przebiega inkubacja, determinuje płeć żółwia.
Wpływ takich rozwojowych predyspozycji na historyczny rozwój zwyczajów praktykowanych w danej kulturze, na przykład formy małżeństw, raczej nie jest nieunikniony i bezpośredni. Niemniej już samo ich istnienie mogło ułatwić powszechną akceptację konkretnego stylu życia. Z chwilą upowszechnienia określony system kojarzenia mógł się stać obowiązującą normą, a nawet prawem.
